„Gullfiskur“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
stefsetninga villur
Lína 1: Lína 1:
{{Taxobox
| name = Gullfiskur
| colour = pink
| status = Heimilisdýr
| image = Goldfish3.jpg
| regnum = [[Dýr]] (''Animalia'')
| phylum = [[Seildýr]] (''Chordate'')
| classis = [[Geisluggar]] (''Actinopterygii'')
| ordo = [[Karpfiskar]] (''Cypriniformes'')
| familia = [[Vatnakarpar]] (''Cyprinidae'')
| genus = ''[[Carassius]]''
| species = ''C. auratus''<ref>{{cite web|url=http://nis.gsmfc.org/nis_factsheet.php?toc_id=170 |title=Gulf States Marine Fisheries Commission: Fact Sheet. '&#39;Carassius auratus'&#39; (Linnaeus, 1758) |publisher=Nis.gsmfc.org |date= |accessdate=19. nóvember|accessyear=2011}}</ref>
| subspecies = '''''C. a. auratus'''''
| trinomial = ''Carassius auratus auratus''<ref name="fishbase">{{cite web|url=http://www.fishbase.org/Summary/speciesSummary.php?GenusName=Carassius&SpeciesName=auratus%20auratus |title='&#39;Carassius auratus'&#39; (Linnaeus, 1758) |publisher=Fishbase |date= |accessdate=19. nóvember|accessyear=2011}}</ref>
| trinomial_authority = ([[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758)
}}
'''Gullfiskur''' (''Carassius auratus auratus'') er [[ferskvatn|ferskvatns]] fiskur af [[vatnakarpar|vatnakarpaætt]]. Þeir eru upprunalega frá Austur-Asíu og geta orðið allt að 20 ára gamlir.<ref>Guðríður Lára Gunnarsdóttir. [http://visindavefur.is/?id=6627 „Hvað geta gullfiskar orðið gamlir?“]. Vísindavefurinn 7.5.2007. (Skoðað 1.2.2012).</ref>

Þetta er tiltölulega smávaxin tegund af vatnakarfaætt (sem einnig inniheldur koi (''Cyprinus carpio haematopterus'') og grænkarpa ([[Carassus carassius|Carassus carassius)]]), gullfiskurinn er ræktað afbrigði af síður skrautlegum karpa (''[[Carassius gibelio|Carassius auratus gibelio]]'') upprunnum frá austur Asíu. Hann var fyrst ræktaður í Kína fyrir meir en þúsund árum síðan, og allnokkur aðskilin afbrigði hafa þróast síðan. Afbrigði gullfiska eru breytileg í stærð, líkamslögun, lögun ugga og litum (ýmsar samsetningar af hvítum, gulum, rauðum, rauðgulum, brúnum og svörtum eru þekktar).

Stökkbreytingin svipuð og var upphafið að gullfiskum er einnig þekkt í öðrum vatnakörpum, svo sem koi ''[[Cyprinus carpio|(Cyprinus carpio]]'') og [[Grunnungur|grunnungi]].

==Saga==
[[File:Goldfish in Fish Swimming Amid Falling Flowers by Liu Cai (cropped).jpg|thumb|Þrír gullfiskar í ''Fiskar synda meðal fallinna blóma'', [[Song dynasty]] málverk eftir Liu Cai (um 1080–1120)]]

Í upphafi í forn Kína, voru ýmsar tegundir af vatnakörpum (saman þekkir sem Asískir karpar) [[ræktað|ræktaðir]] og nytjaðir sem matfiskar í þúsundir ára. Sumar þessara að jafnaði gráu eða silfruðu tegunda eiga það til að fá rauð, rauðgul eða gul stökkbrigði; það var fyrst skráð á tímum [[Jin dynasty (265–420)|Jin veldis (265–420)]].<ref name="Ocean Park">{{cite web|url=http://www.oceanpark.com.hk/html/en/learning/facts/goldfish.html |title=Goldfish |publisher=Ocean Park |accessdate=2009-11-16}}</ref><ref name=roots>{{cite book|last=Roots|first=Clive|title=Domestication|year=2007|publisher=Greenwood Press|location=Westport|isbn=978-0-313-33987-5|pages=20–21}}</ref>

Á tímum [[Tangveldið|Tang]] veldisins (618–907), var vinsælt að rækta karpa í skrauttjörnum og vatnagörðum. Náttúruleg stökkbreyting myndaði gullna (eiginlega gulrauðgulan lit) frekar en upphaflegan silfraðan lit. Fólk fór að rækta gyllta afbrigðið frekar en það silfraða, í tjörnum eða öðrum hentugum stöðum í vatni. Á sérstökum tímum, svo sem þegar gestir komu, voru þeir fluttir í minni ílát til sýnis.<ref name="bristol" /><ref>
[http://www.hagen.com/pdf/aquatic/Nutrafin_No4_English.pdf Nutrafin Aquatic News, Issue #4], 2004, Rolf C. Hagen, Inc. (USA) and Rolf C. Hagen Corp. (Montreal, Canada)</ref>

[[File:Carassius wild golden fish 2013 G1.jpg|thumb|left|alt=An orange coloured fish, facing right|Villtur rauðgulur [[Carassius gibelio]] með gullfisklitbrigði.]]

Í [[Songveldið|Song veldinu]] (960–1279), var ræktun gullfiska komin í fastar skorður.<ref name=smartt>{{cite book|last=Smartt|first=Joseph|title=Goldfish varieties and genetics: A handbook for breeders|year=2001|publisher=Blackwell Science|location=Oxford|isbn=978-0-85238-265-3|page=21}}</ref> Árið 1162, skipaði [[keisaraynja]] [[Songveldið|Song veldisins]] byggingu tjarnar fyrir rauðu og gullnu afbrigðin. Á þessum tíma var einvörðungu ættingjum keisarafjölskyldunnar leyft að hafa gyllta (gula) afbrigðið (gult og mörg tilbrigði þess var litur keisaraættarinnar). Það er líklega ástæða þess að það er meira um rauðgula en gula gullfiska, þó að gulir séu erfðafræðilega auðveldari í ræktun.<ref>{{cite web|url=http://www.wetpetz.com/goldfish.htm |title=goldfish |accessdate=2013-02-28 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090901050610/http://www.wetpetz.com/goldfish.htm |archivedate=September 1, 2009 }}</ref> Tilfelli annarra lita (fyrir utan rauðan og gulan) voru fyrst skráð 1276.{{citation needed|date=August 2015}}

Á tímum [[Mingveldið|Ming veldisins]] (1368–1644) var einnig farið að rækta gullfiska innandyra,<ref name=roots/> sem leyfði ræktun afbrigða (stökkbreytinga) sem ekki hefðu lifað í tjörnum.<ref name="bristol"/> Fyrstu tilfelli fancy-tailed goldfish var skráð í [[Mingveldið|Ming]] veldi. Árið 1603 voru gullfiskar fluttir til [[Japan]].<ref name="bristol"/> 1611 komu gullfiskar til [[Portúgal]] og þaðan til annarra hluta [[Evrópa]].<ref name="bristol">{{cite web | url=http://www.bristol-aquarists.org.uk/goldfish/info/info.htm | title=Background information about goldfish | publisher=Bristol Aquarists' Society | accessdate=2006-07-28}}</ref>

[[File:1856aquariumfresh.png|thumb|right|alt=A drawing in brown ink on an ocher background. A rectangular glass aquarium tank sits on a wooden stand with carved, curled legs, and contains two fish as well as plants with wavy grass-like leaves.|Vestrænt fiskabúr frá um 1850 af þeirri gerð er hélt gullfiska ásamt öðrum kaldvatnsfiskum]]

Kring um 1620, voru gullfiskar í miklum metum í suður evrópu vegna málmlitaðs hreisturs og táknaði gæfu og framtíð. Það varð hefð fyrir gifta menn að gefa spúsum sínum gullfisk á brúðkaupsafmælin þeirra, sem tákn um gjöfula framtíð. Þessi hefð dó fljótlega út eftir því sem gullfiskar urðu almennari og urðu síður stöðutákn. Gullfiskar voru fyrst fluttir til Norður Ameríku í kring um 1850 og urðu fljótt vinsælir í Bandaríkjunum.<ref name=Brunner>{{cite book | last = Brunner | first = Bernd | title = The Ocean at Home | publisher = Princeton Architectural Press | year= 2003| location = New York | isbn = 1-56898-502-9 }}</ref><ref>{{cite book|last=Mulertt |first=Hugo |title=The Goldfish And Its Systematic Culture With A View To Profit |year=1883|url=https://archive.org/details/goldfishitssyste00mule |accessdate=2009-07-07}}</ref>
{{clear}}

==Flokkun==

===Afbrigði===
[[Ræktun]] gegn um aldirnar hefur myndað mörg litarafbrigði, sum hver langt frá "[[Gull (litur)|gylltum]]" lit ræktaðs fisksins. Það eru einnig mismunandi líkamsform, [[uggi|ugga]] og [[auga|augna]] tilhögun. Sum öfgafyllri afbrigðin þrífast bara í [[fiskabúr]]um. Eins og er eru um 300 afbrigði viðurkennd í Kína.<ref name=roots/> Langmesti hluti afbrigða gullfiska eru upprunnin í Kína.<ref name=roots/> Sum aðal afbrigðin eru:
{| class="wikitable"
|-
! colspan="2"|"Venjulegur gullfiskur"
! colspan="2"|[[Ranchu]]
! colspan="2"|"Blöðruauga"
|-
| <small>'''Venjulegur gullfiskur''' er aðallega frábrugðinn sínum nánasta ættingja, [[Carassius gibelio]], að lit. Venjulegir gullfiskar eru í ýmsum litum; rauðir, rauðgulir(gull), hvítir, svartir og gulir.</small>
| [[File:Common goldfish.JPG|120x120px]]
| <small>Hinn skrautlegi Japanski '''Ranchu''' er með "hettu". [[Japanar]] líta á hann sem "konung gullfiskanna".</small>
| [[File:Goldfish Ranchu 2.jpg|120px]]
| <small>'''Blöðruauga'''(Bubble eye) er með uppstæð augu vegna tveggja vövafylltra belgja.</small>
| [[File:Bubble Eye goldfish.jpg|120px]]
|-
! colspan="2"|"Himnaauga" (Celestial Eye)
! colspan="2"|"Comet"
! colspan="2"|"Fantail"
|-
| <small>'''Himnaauga''' eða ''Choten gan'' er með tvöfaldan sporðugga og einkennandi uppstæð og útstæð augu sem líta til himna.</small>
| [[File:Celestial eye goldfish.jpg|120px]]
| <small>'''Comet''' eða '''comet-tailed goldfish''' er algengasta skrautafbrigðið í [[Bandaríkin|Bandaríkjunum]]. Hann líkist venjulegum gullfiski, nema aðeins minni og nettari, og einkennist af löngum djúpsýldum sporðugga.</small>
| [[File:Domesticcometgoldfish.jpg|120px]]
| <small>'''Fantail''' gullfiskar er vestrænt form af [[Ryukin]] og er með egglaga búk, háan bakugga, langan fjórskiftan sporðugga, og engan bakhnúð.</small>
| [[File:Fan tailed goldfish.jpg|120px]]
|-
! colspan="2"|"Ljónshöfuð"(Lionhead)
! colspan="2"|"Oranda"
! colspan="2"|"Perluhreistur" (Pearlscale)
|-
| <small>Skrautfiskurinn '''ljónshöfuð''' er með hettu. Þetta afbrigði er fyrirrennari [[ranchu]].</small>
| [[File:LionheadGoldfishSideviewRodsan18b.jpg|120px]]
| <small>'''Oranda''' einkennist af áberandi hindberja-líkri hettu (einnig þekktri sem "wen" eða höfuðvöxtur) that encases the whole head except for the eyes and mouth.</small>
| [[File:OrangeOranda.jpg|120px]]
| <small>Skrautafbrigðið '''perluhreistur''' eða '''chinshurin''' á [[Japanönsku]], er kúlulaga fiskur með ugga svipuðum (Fantail gullfiskum).</small>
| [[File:Goldfish Pearl Scale.jpg|120px]]
|-
! colspan="2"|"Pompom"
! colspan="2"|"Ryukin"
! colspan="2"|"Shubunkin"
|-
| <small>'''Pompoms''', '''pompon''' eða '''hana fusa''' er með búnt af lausum útvexti milli nasanna, á hvorri hlið höfuðsins.</small>
| [[File:Chocolate Oranda with Red pompoms 2.jpg|120px]]
| <small>'''Ryukin''' er með stuttan og breiðan búk, með einkennandi hrygghnúð.</small>
| [[File:Goldfish Ryukin.jpg|120px]]
| <small>Hinir skrautlegu og harðgerðu [[Japan]]sku {{nihongo|'''Shubunkins'''|朱文金}} (bein þýðing "rauð bródering") eru með einfaldan sporðugga með perlumóðurlitu hreistri, flekkóttu mynstri [[Calico (gullfiskur)|calico]].</small>
| [[File:Clear shubunkin.jpg|120px]]
|-
! colspan="2"|"Telescope"
! colspan="2"|"Black Telescope"
! colspan="2"|"Panda Telescope"
|-
| <small>'''Telescope gullfiskur''' einkennist af útstandandi augum sínum.Þeir nefnast einnig popeye, telescope, kuro demekin í [[Japan]] og dreka auga í [[Kína]].</small>
| [[File:DragonEye (bottom).jpg|120px]]
| <small>'''Black telescope''' er svart afbrigði af "Telescope gullfiski" sem hafa einkennandi útstandandi augu. </small>
| [[File:Black Moor Goldfish.jpg|120px]]
| <small>'''Panda telescope''' er pöndulitað afbrigði af "Telescope gullfiski".</small>
| [[File:Pandamoor.jpg|120px]]
|-
! colspan="2"|"Slæðusporður" (Veiltail)
! colspan="2"|"Fiðrildasporður" (Butterfly tail)
! colspan="2"|"Tamasaba"
|-
| <small>'''Slæðusporður''' er þekktur fyrir sérstaklega langan tvöfaldan sporðugga. Nútíma veiltail standards require little or no indentation of the trailing edges of the caudal fins, as in a wedding veil for a bride.</small>
| [[File:Welon (ryba).JPG|120px]]
| <small>'''Fiðrildasporður''' (einnig Butterfly Tail Moor eða Butterfly Telescope) er af telescope-auga ættum, með tvöföldum sporðugga sem nýtur sín best séður að ofan. Lögun sporðugganna minnir á fiðrildi.</small>
| [[File:calico-butterfly-tail-demekin.png|120px]]
|<small>'''Tamasaba''' eða '''Sabao''' er sjaldgæft [[Japan]]skt afbrigði af gullfiski með líkamslögun svipaðri [[Ryukin]] og mjög langan flæðandi sporðugga sem minnir á [[makríll|makrílssporð]], sem gefur honum annað heiti; "Mackerel Tail".
|[[File:Tamasaba or Sabao.jpg|120x150px]]
|-
! colspan="2"|"Lionchu"
! colspan="2"|"Egg-gullfiskur"
! colspan="2"|"Tosakin"
|-
|<small>'''Lionchu''' eða '''lionhead-ranchu''' er skrautafbrigði sem kom fram við blöndun á "Ljónshöfuð" og "Ranchu".<ref name="Ponzio">[http://web.archive.org/web/20110725073933/http://www.goldfishpages.com/Articles/What%20is%20a%20Lionchu.pdf "What is a Lionchu?" by Peter Ponzio, an article from the Goldfish Pages Website (Goldfish Society of America), date retrieved: 28 February 2013]</ref><ref name="GFSA">[http://web.archive.org/web/20110725074035/http://www.goldfishpages.com/Articles/GFSA%20Ask%20the%20Judges,%20Ranchus.pdf "GFSA - Ask the Judges", an article about the Lionchu by Larry Christensen, Peter Ponzio, Scott Taylor, Tony Reynolds and John Parker, from the Goldfish Pages Website (Goldfish Society of America), date retrieved: 28 February 2013]</ref>
|[[File:Goldfish Lionchu first orize winner.jpg|120px]]
|<small>'''Egg-fisk''' gullfiskur er skrautafbrigði sem vantar bakugga og er með áberandi egglaga búk.<ref name="Andrews">Andrews, Chris, Dr. An Interpet Guide to Fancy Goldfish, Interpet Publishing, 2002. - ISBN 1-902389-64-6</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hagen.com/usa/aquatic/more.cfm |title=Nutrafin Aquatic News, Issue #4, 2004, Rolf C. Hagen, Inc. (USA) and Rolf C. Hagen Corp. (Montreal, Canada) |publisher=Hagen.com |accessdate=2011-11-19}}</ref>
|[[File:Eggfish.jpg|120px]]
|<small>'''Tosakin''' eða '''curly fantail goldfish''' er einkennandi afbrigði með stóran sporðugga sem breiðist út lárétt (eins og blævængur) á eftir fiskinum. Þó að það sé tæknilega skiftur sporðuggi, eru helmingarnir tengdir saman á miðjunni.
|[[File:Tosakin.JPG|120x150px]]
|-
|
|}

===Kínversk flokkun gullfiska===
Eftri kínverskum hefðum flokkast gullfiskar í fjórar megingerðir.<ref>http://www.cnaquafish.com/html_news/QiYeXinWenTest-2-3.html</ref> Sú flokkun er sjaldan notuð á vesturlöndum.
* Gras—Gullfiskar without fancy anatomical features. These include the common goldfish, comet goldfish and Shubunkin.
* Wen—Gullfiskar eru með skrautlegan sporðugga, t.d., Fantails og Veiltails ("Wen" er einnig nafnið á einkennandi höfuðvextiá afbrigðum eins og Oranda og Ljónshöfuð)
* Drekaauga—Gullfiskar hafa útstæð augu, t.d., "Black Moor", "Bubble Eye", og "Telescope Eye"
* Egg—Gullfiskar hafa engan bakugga, og yfirleitt 'egg-laga' búk, t.d., "Lionhead" (Ljónshöfuð) (ath. að "Bubble Eye" (Blöðruauga) án bakugga tilheyrir þessum flokki)

===Skyldar tegundir ===

[[File:Carassius gibelio 2008 G2.jpg|thumb|right|alt=A pale silvery and brownish fish, facing left|Villtur (''[[Carassius gibelio|Carassius auratus gibelio]]'')]]
[[File:Carassius gibelio 2008 G2.jpg|thumb|right|alt=A pale silvery and brownish fish, facing left|Villtur (''[[Carassius gibelio|Carassius auratus gibelio]]'')]]
[[File:CarassiusCarassius8.JPG|thumb|right|Villtur (''[[Carassius carassius]]'')]]
[[File:CarassiusCarassius8.JPG|thumb|right|Villtur (''[[Carassius carassius]]'')]]


==hæ ég heiti gullfiskur ég ætla að segja ykkur frá minni reynslu, ég vaknaði einn daginn, lét kringum mig fattaði síðan að ég værir GULLFISKUR, AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA omg omg omg omg omg omg omg ,geggjað að vera gullfiskur ég get fróað mer einsog ég vil omg awesome life yolo swag==
Gullfiskar voru ræktaðir frá (''[[Carassius gibelio|Carassius auratus gibelio]]'') í Kína, og þessir vanalega ólífugrænu fiskar eru enn nánasti ættingi gullfiska.<ref name="Evolutionary origin ">{{cite journal|last=Komiyama |first=Tomoyoshi |author2=Hiroyuki Kobayashi |author3=Yoshio Tateno |author4=Hidetoshi Inoko |author5=Takashi Gojobori |author6=Kazuho Ikeo |title=An evolutionary origin and selection process of goldfish |journal=Gene |date=February 2009 |volume=430 |issue=1–2|pmid=19027055 |pages=5–11 |doi=10.1016/j.gene.2008.10.019|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/B6T39-4TVTJKP-5/2/cb35c47220bf1552372c4df41aa6e58e|accessdate=2010-08-09}}</ref><ref name="matsui">{{cite web | title=Common Gold Fish | work=Aquarticles | author=Les Pearce | url=http://www.aquarticles.com/articles/ponds/Pearce_Common_Goldfishhtml.htm | accessdate=20 June 2006 }}</ref> Áður var því haldið fram af ýmsum heimildum að (''[[Carassius carassius]]'') væri villt upprunategund gullfiska. Hinsvegar eru þeir frábrugðnir í ýmsum atriðum. ''C. auratus'' eru með hvassari snoppu meðan snoppa ''C. carassius'' er vel rúnnuð. ''C. a. gibelio'' er oft grágrænleitur, meðan "C.carassius" er nær alltaf brons gylltur. Ungir grænkarpar eru með svartan blett við sporðrót sem hverfur með aldri. C. auratus hefur aldrei þessa sporðbletti. ''C. auratus'' eru með færri en 31 hreisturflögur eftir rákinni meðan grænkarpi ("C. carassius") er með 33 hreisturflögur eða fleiri.

Eins og villtir áar þeirra, geta venjulegir og comet gullfiskar svo og Shubunkin lifað af, jafnvel þrifist, í hvaða loftslagi sem hægt er að halda gullfiskatjörn, þar sem skrautlegri afbrigðin gera það síður þar sem bjartir litir og langir uggar gera þá að auðveldri bráð. Gullfiskar geta blandast við vissar aðrar tegundir karpa auk upprunategundar sinnar ''C. a. gibelio''. Á innan við þremur kynslóðum er meginhluti afkvæmanna í villilitunum. Koi geta einnig blandast gullfiskum en blendingarnir eru ófrjóir.

==Líffræði==
[[File:Goldfisheggs.JPG|thumb|220px|Gullfiska egg.]]
[[File:Goldfisheggs.JPG|thumb|220px|Gullfiska egg.]]
[[File:Goldfishfry.JPG|thumb|220px|Gullfiskaseiði nýklakin (Ryukin)]]
2008 var stærsti gullfiskur heims talinn af [[BBC]] vera 48 sm, og var hann í [[Holland]]i.<ref name=BBC17Apr2008>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/kent/7352909.stm |title=Giant goldfish 'simply amazing' |publisher=BBC News |date=17 April 2008 |accessdate=17 July 2010}}</ref> Um svipað leyti var gullfiskur að nafni "Goldie", gæludýr í keri í [[Folkestone]], Englandi, sem mældist 38 sm (15 i.) og yfir 0,91 kg (2 lb) og var nefndur næststærstur eftir þeim Hollenska.<ref name=BBC17Apr2008/> Ritari "Federation of British Aquatic Societies" (FBAS) sagði um stærð Goldie að "I would think there are probably a few bigger goldfish that people don't think of as record holders, perhaps in ornamental lakes".<ref name=BBC17Apr2008/> Í júlí 2010, mældist gullfiskur 41 sm (16 in) og 2,3 kg (5 lb) sem veiddist í tjörn í [[Poole]], Englandi, talinn hafa verið skilinn þar eftir eftir að hafa orðið of stór fyrir kerið sitt.<ref name=BBC15Jul2010>{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/news/uk-england-10649008 |title=Surrey schoolboy catches 5lb goldfish in Dorset lake |publisher=BBC News |date=15 July 2010 |accessdate=17 July 2010}}</ref>

== Tilvísanir ==
{{reflist}}


{{stubbur|líffræði}}
{{stubbur|líffræði}}

Útgáfa síðunnar 20. mars 2017 kl. 11:59

A pale silvery and brownish fish, facing left
Villtur (Carassius auratus gibelio)
Villtur (Carassius carassius)

hæ ég heiti gullfiskur ég ætla að segja ykkur frá minni reynslu, ég vaknaði einn daginn, lét kringum mig fattaði síðan að ég værir GULLFISKUR, AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA omg omg omg omg omg omg omg ,geggjað að vera gullfiskur ég get fróað mer einsog ég vil omg awesome life yolo swag

Gullfiska egg.
  Þessi líffræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.