„Malaví“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
Ekkert breytingarágrip
m Tók aftur breytingar 217.210.29.167 (spjall), breytt til síðustu útgáfu JamesP
Lína 40: Lína 40:
}}
}}
<onlyinclude>
<onlyinclude>
'''Malavi''' er [[landlukt]] [[land]] i suð-austurhluta [[Afríka|Afriku]] sem liggur å milli [[Mósambík|Mǫsambik]], [[Sambía|Sambiu]] og [[Tansanía|Tansaniu]]. Helsta einkenni Malavi er [[Malaví-vatn|Malavi-vatn]] sem þekur tæplega 1/5 hluta landsins, en samtals er [[flatarmál|flatarmål]] Malavi 120 þůs. ferkilǫmetrar.
'''Malaví''' er [[landlukt]] [[land]] í suð-austurhluta [[Afríka|Afríku]] sem liggur á milli [[Mósambík]], [[Sambía|Sambíu]] og [[Tansanía|Tansaníu]]. Helsta einkenni Malaví er [[Malaví-vatn]] sem þekur tæplega 1/5 hluta landsins, en samtals er [[flatarmál]] Malaví 120 þús. ferkílómetrar.


Malavi er eitt af þettbylustu løndum i Afriku og bůa þar alls 11 milljǫnir manna. Fǫlkið lifir helst å [[landbúnaður|landbůnaði]] og fiskveiðum i Malavi-vatni. Mikil fåtækt rikir i landinu en rikari lønd keppast við að hjålpa Malavibůum með þvi að kenna þeim arðbærari vinnubrøgð i landbůnaði og fiskveiðum, åsamt fullorðinsfræðslu.</onlyinclude>
Malaví er eitt af þéttbýlustu löndum í Afríku og búa þar alls 11 milljónir manna. Fólkið lifir helst á [[landbúnaður|landbúnaði]] og fiskveiðum í Malaví-vatni. Mikil fátækt ríkir í landinu en ríkari lönd keppast við að hjálpa Malavíbúum með því að kenna þeim arðbærari vinnubrögð í landbúnaði og fiskveiðum, ásamt fullorðinsfræðslu.</onlyinclude>


== Saga ==
== Saga ==
Mannvistarleifar sem fundist hafa i Malavi eru taldar vera frå að minnsta kosti 8.000 f. Kr. en þær synaættbålkarnir liktust nokkuð þvi fǫlki sem byr å [[Sómalíu-skagi|Sǫmaliu-skaga]] å okkar døgum. Einnig hafa fundist mannvistarleifar og [[hellaristur]] frå þvi um 1.500 f. Kr. og synafǫlkið var [[Búskmenn|Bůskmenn]], þǫ ekki sømu tegundar og er að finna i [[Ástralía|åstraliu]].
Mannvistarleifar sem fundist hafa í Malaví eru taldar vera frá að minnsta kosti 8.000 f. Kr. en þær sýnaættbálkarnir líktust nokkuð því fólki sem býr á [[Sómalíu-skagi|Sómalíu-skaga]] á okkar dögum. Einnig hafa fundist mannvistarleifar og [[hellaristur]] frá því um 1.500 f. Kr. og sýnafólkið var [[Búskmenn]], þó ekki sömu tegundar og er að finna í [[Ástralía|Ástralíu]].


å 15. øld var Maravi-veldið stofnað við suðvesturstrønd Malavi-vatns en það var Amaravi (seinna þekkt sem Chewa-fǫlkið) sem flůði frå þvi svæði sem er [[Vestur-Kongó|Vestur-Kongǫ]]. Maravi-veldi stækkaði og nåði yfir bæði [[Mósambík|Mǫsambik]] og [[Sambía|Sambiu]] en leið loks undir lok å 18. øld vegna þess að [[þrælasala]] og [[óeirðir|ǫeirðir]] innan stjǫrnarinnar veiktu veldið.
Á 15. öld var Maravi-veldið stofnað við suðvesturströnd Malaví-vatns en það var Amaravi (seinna þekkt sem Chewa-fólkið) sem flúði frá því svæði sem er [[Vestur-Kongó]]. Maravi-veldi stækkaði og náði yfir bæði [[Mósambík]] og [[Sambía|Sambíu]] en leið loks undir lok á 18. öld vegna þess að [[þrælasala]] og [[óeirðir]] innan stjórnarinnar veiktu veldið.


Orðið Maravi er talið þyða ''ljǫsgeislar'', en þjǫðin vann mikið með jårn og lystu jårnbræðsluofnarnir upp næturhimininn — af þvi er nafnið dregið. Við strøndina þar sem er Sambia verslaði Maravi-fǫlkið við evrǫpsk skip, serstaklega [[Portúgal|portůgølsk]] en einnig við [[Arabi|araba]]. Helst seldu Maravar jårn, [[fílabein|filabein]] og [[Þræll|þræla]], en þeir ræktuðu einnig [[hirsi]] (milet-korn) og [[Kartafla|kartøflur]].
Orðið Maravi er talið þýða ''ljósgeislar'', en þjóðin vann mikið með járn og lýstu járnbræðsluofnarnir upp næturhimininn — af því er nafnið dregið. Við ströndina þar sem er Sambía verslaði Maravi-fólkið við evrópsk skip, sérstaklega [[Portúgal|portúgölsk]] en einnig við [[Arabi|araba]]. Helst seldu Maravar járn, [[fílabein]] og [[Þræll|þræla]], en þeir ræktuðu einnig [[hirsi]] (milet-korn) og [[Kartafla|kartöflur]].


Portůgalar juku verslun sina å 16. øld og komu i hafnarborgina ''Tete''. Þeir komu með [[maís|mais]] til landsins, svo mataræði Marava breyttist. Maravar seldu Portůgølum þræla sem sendir voru til [[plantekra]] i Mǫsambik og [[Brasilía|Brasiliu]].
Portúgalar juku verslun sína á 16. öld og komu í hafnarborgina ''Tete''. Þeir komu með [[maís]] til landsins, svo mataræði Marava breyttist. Maravar seldu Portúgölum þræla sem sendir voru til [[plantekra]] í Mósambík og [[Brasilía|Brasilíu]].


Angoni-þjǫðflokkurinn reðst inn i Maravi-veldið en hann var å flǫtta undan Zulu-ættbålkinum, undir stjǫrn [[Shaka]]. Einnig flutti Yao-þjǫðflokkurinn sig inn å svæðið til að forðast Makua-ættbålkinn sem var að sølsa undir sig norður-Mǫsambik. Yao skiptum um trů eftir að hafa kynnst arabisku verslunarmønnunum og tǫku upp [[íslam|islam]] årið [[1870]], með tilheyrandi høfðingjum og [[Moska|moskum]]. Frå bænum [[Nkhotakota]], sem er við vesturstrønd Malavi-vatns, fluttu Arabarnir å milli 5 og 20 þůsund þræla år hvert frå [[1840]].
Angoni-þjóðflokkurinn réðst inn í Maravi-veldið en hann var á flótta undan Zulu-ættbálkinum, undir stjórn [[Shaka]]. Einnig flutti Yao-þjóðflokkurinn sig inn á svæðið til að forðast Makua-ættbálkinn sem var að sölsa undir sig norður-Mósambík. Yao skiptum um trú eftir að hafa kynnst arabísku verslunarmönnunum og tóku upp [[íslam]] árið [[1870]], með tilheyrandi höfðingjum og [[Moska|moskum]]. Frá bænum [[Nkhotakota]], sem er við vesturströnd Malaví-vatns, fluttu Arabarnir á milli 5 og 20 þúsund þræla ár hvert frá [[1840]].


Milli Yao og Angoni þjǫðflokkanna rikti stanslaust strið, en hvorugri fylkingunni tǫkst vøldum yfir svæðinu. Marøvum fækkaði og veldið þurrkaðist loks ůt, eftir að hafa håð baråttu við þessar tvær ǫliku fylkingar.
Milli Yao og Angoni þjóðflokkanna ríkti stanslaust stríð, en hvorugri fylkingunni tókst völdum yfir svæðinu. Marövum fækkaði og veldið þurrkaðist loks út, eftir að hafa háð baráttu við þessar tvær ólíku fylkingar.


=== Bresk nylenda ===
=== Bresk nýlenda ===
[[Skotland|Skotinn]] [[David Livingstone]] steig fæti i Malavi årið [[1859]] og settist að við Malavi-vatn. Hann let byggja [[Öldungakirkja|øldungakirkjur]] og stuðlaði að trůboði. Eitt af markmiðum kirkjunnar manna var að støðva þrælasøluna við [[Persaflói|Persaflǫa]] en hůn tiðkaðist allt fram å lok 19. aldar. årið [[1878]] stofnuðu skoskir verslunarmenn, flestir frå [[Glasgow]], verslunarbandalagið [[African Lakes Company]] sem åttiůtvega trůboðunum vistir og þjǫnustu.
[[Skotland|Skotinn]] [[David Livingstone]] steig fæti í Malaví árið [[1859]] og settist að við Malaví-vatn. Hann lét byggja [[Öldungakirkja|öldungakirkjur]] og stuðlaði að trúboði. Eitt af markmiðum kirkjunnar manna var að stöðva þrælasöluna við [[Persaflói|Persaflóa]] en hún tíðkaðist allt fram á lok 19. aldar. Árið [[1878]] stofnuðu skoskir verslunarmenn, flestir frá [[Glasgow]], verslunarbandalagið [[African Lakes Company]] sem áttiútvega trúboðunum vistir og þjónustu.


Bretar gerðu Malavi að [[verndarsvæði]] sinu årið [[1891]] og nylenduna [[Nýasaland|Nyasaland]] (''Nyasa'' þyðir [[stöðuvatn|støðuvatn]] å [[Yao-mál|Yao-mål]]i) stofnuðu þeir årið [[1907]]. Þetta var þvi mjøg siðbůin nylenda. Bretarnir heldu vøldunum å fyrri helmingi aldarinnar þrått fyrir uppreisnir Malava. Þǫ stækkaði hǫpur ibůanna sem høfðu menntað sig i Bandarikjunum og Evrǫpu. Þessi hǫpur sameinaðist og stofanði [[Nyasaland African Congress]] (NAC) årið [[1944]].
Bretar gerðu Malaví að [[verndarsvæði]] sínu árið [[1891]] og nýlenduna [[Nýasaland]] (''Nyasa'' þýðir [[stöðuvatn]] á [[Yao-mál]]i) stofnuðu þeir árið [[1907]]. Þetta var því mjög síðbúin nýlenda. Bretarnir héldu völdunum á fyrri helmingi aldarinnar þrátt fyrir uppreisnir Malava. Þó stækkaði hópur íbúanna sem höfðu menntað sig í Bandaríkjunum og Evrópu. Þessi hópur sameinaðist og stofanði [[Nyasaland African Congress]] (NAC) árið [[1944]].


[[1953]] gengu Nyasaland, [[Norður-Ródesía|Norður-Rǫdesiu]] ( Sambia) og [[Suður-Ródesía|Suður-Rǫdesiu]] ( [[Simbabve]]) i rikjasamband ([[Sambandsríki Ródesíu og Nýasalands|Sambandsriki Rǫdesiu og Nyasalands]]) vegna åkvørðunar Breta.
[[1953]] gengu Nýasaland, [[Norður-Ródesía|Norður-Ródesíu]] ( Sambía) og [[Suður-Ródesía|Suður-Ródesíu]] ( [[Simbabve]]) í ríkjasamband ([[Sambandsríki Ródesíu og Nýasalands]]) vegna ákvörðunar Breta.


=== Sjålfstæðisbaråttan ===
=== Sjálfstæðisbaráttan ===
årið [[1958]] kom [[Hastings Kamuzu Banda|Dr. Hastings Kamuzu Banda]] tilbaka til heimalands sins eftir að hafa verið við nåm i [[Bretland]]i og við størf i [[Bandaríkin|Bandarikjum Norður-Ameriku]]. Strax við komuna å flugvøllinn eignaðist hann marga åhangendur sem såu ekki sǫlina fyrir honum og heldu fram að hann væri frelsari landsins. Banda var einkum laginn við stjǫrnstørf og komst til valda sem forseti Nyasaland African Congress, sem åtti eftir að verða flokkur hans til dånardags. Nafnið breyttist fljǫtlega i [[Malawi Congress Party]] (MCP). Banda var handtekinn [[1959]] fyrir stjǫrnmålaskoðanir og uppsteyti og var færður i fangelsi, en var låtinn laus årið eftir til að geta verið við fund i [[London]] um sjålfstæði Malavi.
Árið [[1958]] kom [[Hastings Kamuzu Banda|Dr. Hastings Kamuzu Banda]] tilbaka til heimalands síns eftir að hafa verið við nám í [[Bretland]]i og við störf í [[Bandaríkin|Bandaríkjum Norður-Ameríku]]. Strax við komuna á flugvöllinn eignaðist hann marga áhangendur sem sáu ekki sólina fyrir honum og héldu fram að hann væri frelsari landsins. Banda var einkum laginn við stjórnstörf og komst til valda sem forseti Nyasaland African Congress, sem átti eftir að verða flokkur hans til dánardags. Nafnið breyttist fljótlega í [[Malawi Congress Party]] (MCP). Banda var handtekinn [[1959]] fyrir stjórnmálaskoðanir og uppsteyti og var færður í fangelsi, en var látinn laus árið eftir til að geta verið við fund í [[London]] um sjálfstæði Malaví.


MCP vann stǫrsigur i kosningum um nytt løggjafarþing årið [[1961]]. Hastings Banda settist i stǫl forsætisråðherra [[1. febrúar|1. febrůar]] [[1963]] og sambandsrikið leið undir lok [[31. desember]] sama år.
MCP vann stórsigur í kosningum um nýtt löggjafarþing árið [[1961]]. Hastings Banda settist í stól forsætisráðherra [[1. febrúar]] [[1963]] og sambandsríkið leið undir lok [[31. desember]] sama ár.


Malavi varð sjålfstætt land i [[Breska samveldið|breska samveldinu]] [[6. júlí|6. jůli]] [[1964]] og [[lýðveldi|lyðveldi]] tveimur årum seinna. Banda settist i stǫl forseta og jafnframt var þvi lyst yfir að einungis einn flokkur styrði landinu.
Malaví varð sjálfstætt land í [[Breska samveldið|breska samveldinu]] [[6. júlí]] [[1964]] og [[lýðveldi]] tveimur árum seinna. Banda settist í stól forseta og jafnframt var því lýst yfir að einungis einn flokkur stýrði landinu.


årið [[1970]] lysti MCP þvi yfir að Banda yrði forseti landsins til dauðadags og landið sjålft gerði hið sama årið eftir. Rikti hann siðan i þrjå åratugi, eða til årsins [[1997]].
Árið [[1970]] lýsti MCP því yfir að Banda yrði forseti landsins til dauðadags og landið sjálft gerði hið sama árið eftir. Ríkti hann síðan í þrjá áratugi, eða til ársins [[1997]].


=== ǫlikar fylkingar stjǫrna ===
=== Ólíkar fylkingar stjórna ===
Auknar ǫeirðir og þrystingur frå malaviskum kirkjum og øðrum þjǫðum varð til að þess að årið [[1993]] var haldin [[þjóðaratkvæðagreiðsla|þjǫðaratkvæðagreiðsla]] um hvort rikistjǫrnin ætti að vera samsett ůr einum flokki eða fleirum og fellu ůrslit å þann veg að fǫlkið vildi sjå fleiri flokka við stjǫrnartaumana. Frjålsar kosningar voru haldnar [[17. maí|17. mai]] [[1994]]. [[United Democratic Front]] (UDF) vann 82 af 177 sætum løggjafarþingsins og forseti flokksins, [[Bakili Muluzi]] var valinn forseti landsins. UDF og [[Alliance for Democracy]] (AFORD) mynduðu rikisstjǫrn en hůn rann ůt i sandinn [[1996]] – þǫ heldust nokkrir meðlimir hennar i stjǫrn. [[Stjórnarskrá|Stjǫrnarskrå]] Malavi, sem var samþykkt 1995, fråtekur MCP þau serstøku vøld sem flokkurinn hafði og fǫr hagsældarboltinn að růlla – með tilkomu nyrra stjǫrnarhåtta.
Auknar óeirðir og þrýstingur frá malavískum kirkjum og öðrum þjóðum varð til að þess að árið [[1993]] var haldin [[þjóðaratkvæðagreiðsla]] um hvort ríkistjórnin ætti að vera samsett úr einum flokki eða fleirum og féllu úrslit á þann veg að fólkið vildi sjá fleiri flokka við stjórnartaumana. Frjálsar kosningar voru haldnar [[17. maí]] [[1994]]. [[United Democratic Front]] (UDF) vann 82 af 177 sætum löggjafarþingsins og forseti flokksins, [[Bakili Muluzi]] var valinn forseti landsins. UDF og [[Alliance for Democracy]] (AFORD) mynduðu ríkisstjórn en hún rann út í sandinn [[1996]] – þó héldust nokkrir meðlimir hennar í stjórn. [[Stjórnarskrá]] Malaví, sem var samþykkt 1995, frátekur MCP þau sérstöku völd sem flokkurinn hafði og fór hagsældarboltinn að rúlla – með tilkomu nýrra stjórnarhátta.


[[15. júní|15. jůni]] [[1999]] voru å ny haldnar frjålsar þingkosningar. Muluzi var endurkosinn forseti landsins, þrått fyrir að bandalagi MCP og AFORD væri telft fram gegn UDF.
[[15. júní]] [[1999]] voru á haldnar frjálsar þingkosningar. Muluzi var endurkosinn forseti landsins, þrátt fyrir að bandalagi MCP og AFORD væri telft fram gegn UDF.


i mai [[2004]] voru å ny haldnar kosningar og bar [[Bingu wa Mutharika]] sigurorð af þeim John Tembo og Gwanda Chakuamba i forsetakosningunum. UDF nåði hins vegar ekki að vinna meirihluta þingsæta eins og i tveimur fyrri kosningum. Flokkurinn gat myndað rikisstjǫrn með þingflokksformønnnum og nykjørnum forseta landsins. Hinn siðastnefndi yfirgaf þǫ flokkinn þann [[5. febrúar|5. febrůar]] [[2005]] og stofnaði eigin flokk; [[Democratic Progressive Party]] (DPP).
Í maí [[2004]] voru á haldnar kosningar og bar [[Bingu wa Mutharika]] sigurorð af þeim John Tembo og Gwanda Chakuamba í forsetakosningunum. UDF náði hins vegar ekki að vinna meirihluta þingsæta eins og í tveimur fyrri kosningum. Flokkurinn gat myndað ríkisstjórn með þingflokksformönnnum og nýkjörnum forseta landsins. Hinn síðastnefndi yfirgaf þó flokkinn þann [[5. febrúar]] [[2005]] og stofnaði eigin flokk; [[Democratic Progressive Party]] (DPP).


== Nåttůra ==
== Náttúra ==
[[Mynd:Mulanje.jpg|thumb|left|Mulanje-fjall]]
[[Mynd:Mulanje.jpg|thumb|left|Mulanje-fjall]]
[[Sigdalurinn mikli]] liggur eftir Malavi endiløngu frå norðri til suðurs og er Malavivatn meðal annars ofan i þessum [[sigdal]]. Beggja vegna við sigdalinn eru håslettur sem eru að mestu leyti i 900 til 1.200 metra yfir sjǫ. Hæst teygir [[Nyika-hálendið|Nyika-hålendið]] i norðri sig upp i 2.600 metra hæð og sunnan við Malavi-vatn er [[Shire-hálendið|Shire-hålendið]] sem er i 600 til 1.600 metra hæð. Þar er lika að finna Zomba-fjall og Mulanje-fjall sem eru 2.130 og 3.048 metra . Alveg syðst i landinu er hæðin 60 til 90 metrar. Vegna þessa hæðarmismunar getur verið nokkur hitamismunur i landinu. Þå er jarðvegurinn frjǫsamur en ræktunarskilyrði eru þǫ håð ůrkomu.
[[Sigdalurinn mikli]] liggur eftir Malaví endilöngu frá norðri til suðurs og er Malavívatn meðal annars ofan í þessum [[sigdal]]. Beggja vegna við sigdalinn eru hásléttur sem eru að mestu leyti í 900 til 1.200 metra yfir sjó. Hæst teygir [[Nyika-hálendið]] í norðri sig upp í 2.600 metra hæð og sunnan við Malaví-vatn er [[Shire-hálendið]] sem er í 600 til 1.600 metra hæð. Þar er líka að finna Zomba-fjall og Mulanje-fjall sem eru 2.130 og 3.048 metra . Alveg syðst í landinu er hæðin 60 til 90 metrar. Vegna þessa hæðarmismunar getur verið nokkur hitamismunur í landinu. Þá er jarðvegurinn frjósamur en ræktunarskilyrði eru þó háð úrkomu.


Helst er ræktað [[te]] og [[kaffi]] å plantekrum, en einnig [[hrísgrjón|hrisgrjǫn]], [[maís|mais]], [[Kartafla|kartøflur]], [[sykurreyr]] og [[bómull|bǫmull]].
Helst er ræktað [[te]] og [[kaffi]] á plantekrum, en einnig [[hrísgrjón]], [[maís]], [[Kartafla|kartöflur]], [[sykurreyr]] og [[bómull]].


Fått er um stǫr spendyr i landinu vegna mannmergðar. Helst ber þǫ að nefna [[ljón|ljǫn]] en engir [[Fíll|filar]] lifa þar. Stǫr svæði i landinu eru þjǫðgarðar sem girtir eru af en vegna fåtæktar stelur fǫlk girðingahlutum svo dyrin sleppa oftar en ekki ůt. Af bůfenaði rækta Malavar einna mest [[Nautgripur|nautgripi]] og [[geit]]ur<ref>{{Vefheimild|url=http://www.iceida.is/media/utgefid-efni/Malawi.pdf|titill=Smárit ÞSSÍ, nr.1 – Malaví|höfundur=Auður H. Ingólfsdóttir|ár=1999|útgefandi=Þróunarsamvinnustofnun Íslands, Reykjavík|mánuðurskoðað=3. apríl|árskoðað=2007}}</ref>.
Fátt er um stór spendýr í landinu vegna mannmergðar. Helst ber þó að nefna [[ljón]] en engir [[Fíll|fílar]] lifa þar. Stór svæði í landinu eru þjóðgarðar sem girtir eru af en vegna fátæktar stelur fólk girðingahlutum svo dýrin sleppa oftar en ekki út. Af búfénaði rækta Malavar einna mest [[Nautgripur|nautgripi]] og [[geit]]ur<ref>{{Vefheimild|url=http://www.iceida.is/media/utgefid-efni/Malawi.pdf|titill=Smárit ÞSSÍ, nr.1 – Malaví|höfundur=Auður H. Ingólfsdóttir|ár=1999|útgefandi=Þróunarsamvinnustofnun Íslands, Reykjavík|mánuðurskoðað=3. apríl|árskoðað=2007}}</ref>.


i Malavi eru 5 þjǫðgarðar:
Í Malaví eru 5 þjóðgarðar:
* [[Cape Maclear-þjóðgarðurinn|Cape Maclear-þjǫðgarðurinn]]
* [[Cape Maclear-þjóðgarðurinn]]
* [[Kasungu-þjóðgarðurinn|Kasungu-þjǫðgarðurinn]]
* [[Kasungu-þjóðgarðurinn]]
* [[Lengwe-þjóðgarðurinn|Lengwe-þjǫðgarðurinn]]
* [[Lengwe-þjóðgarðurinn]]
* [[Liwonde-þjóðgarðurinn|Liwonde-þjǫðgarðurinn]] og
* [[Liwonde-þjóðgarðurinn]] og
* [[Nyika-þjóðgarðurinn|Nyika-þjǫðgarðurinn]].
* [[Nyika-þjóðgarðurinn]].


=== Malavi-vatn ===
=== Malaví-vatn ===
{{Aðalgrein|Malaví-vatn}}
{{Aðalgrein|Malaví-vatn}}
[[Mynd:Lake Malawi seen from orbit.jpg|thumb|Malavi-vatn seð ůr geimnum]]
[[Mynd:Lake Malawi seen from orbit.jpg|thumb|Malaví-vatn séð úr geimnum]]
Malavi-vatn er alls 29 þůs. ferkilǫmetrar að stærð, sem gerir það að þriðja stærsta støðuvatni i Afriku. Vatnið er talið hafa myndast i [[Sigdalurinn mikli|sigdalnum mikla]] fyrir um 40 þůsund årum siðan. i vatninu og við strendur þess er mikið lif og er byggðin þettust å bøkkum þess og eru þar mørg þorp og bæir, þeirra å meðal [[Monkey Bay]] sem er við suðurenda þess.
Malaví-vatn er alls 29 þús. ferkílómetrar að stærð, sem gerir það að þriðja stærsta stöðuvatni í Afríku. Vatnið er talið hafa myndast í [[Sigdalurinn mikli|sigdalnum mikla]] fyrir um 40 þúsund árum síðan. Í vatninu og við strendur þess er mikið líf og er byggðin þéttust á bökkum þess og eru þar mörg þorp og bæir, þeirra á meðal [[Monkey Bay]] sem er við suðurenda þess.


Að vatninu liggja þrjů lønd, auk Malavi eru það [[Mósambík|Mǫsambik]] og [[Tansanía|Tansania]]. i vatninu eru nokkrar eyjar, flestar austanmegin i þvi. Einungis tvær þeirra eru byggðar, [[Likoma]] og [[Chizumulu]], sem eru [[Hólmlenda|hǫlmlendur]] Malavi, en allt i kringum þær tilheyrir vatnið Mǫsambik. Eyjaskeggjar lifa å að rækta [[banani|banana]] og [[mangó|mangǫ]] auk þess sem þeir veiða ůr vatninu. i båðum eyjunum er [[rafmagn]] en það er aftengt eftir klukkan 11 å kvøldin til að spara rafalseldsneyti.
Að vatninu liggja þrjú lönd, auk Malaví eru það [[Mósambík]] og [[Tansanía]]. Í vatninu eru nokkrar eyjar, flestar austanmegin í því. Einungis tvær þeirra eru byggðar, [[Likoma]] og [[Chizumulu]], sem eru [[Hólmlenda|hólmlendur]] Malaví, en allt í kringum þær tilheyrir vatnið Mósambík. Eyjaskeggjar lifa á að rækta [[banani|banana]] og [[mangó]] auk þess sem þeir veiða úr vatninu. Í báðum eyjunum er [[rafmagn]] en það er aftengt eftir klukkan 11 á kvöldin til að spara rafalseldsneyti.


Við suðurenda vatnsins rennur [[Shire-á|Shire-å]]in ůr vatninu en hůn er ein af [[þverá|þverå]]m [[Zambezi|Zambezi-fljǫtsins]].
Við suðurenda vatnsins rennur [[Shire-á]]in úr vatninu en hún er ein af [[þverá]]m [[Zambezi]]-fljótsins.


Menn hafa haft miklar åhyggjur af fiskistofnum i vatninu, vegna þess að veiðimenn veiddu helst å eintrjåningum å grunnsævi en ekkert lengra ůti å vatninu. Talið er að grunnsjåvarfiskar hafi ått undir høggi að sækja en ůr þvi hefur verið bætt með þvi að koma stǫrvirkari veiðibåtum, sem jafnast å við islenska båta, ůt å meira dypi. Heimamenn hafa fengið hjålp frå Slippstøðinni å [[Akureyri]] og var båtur frå þeim afhentur Maløvum årið [[1993]]. Einnig hefur [[Landhelgisgæslan]] hjålpað þeim við kortlagningu å botni vatnsins å årabilinu [[2000]] til [[2004]].
Menn hafa haft miklar áhyggjur af fiskistofnum í vatninu, vegna þess að veiðimenn veiddu helst á eintrjáningum á grunnsævi en ekkert lengra úti á vatninu. Talið er að grunnsjávarfiskar hafi átt undir höggí að sækja en úr því hefur verið bætt með því að koma stórvirkari veiðibátum, sem jafnast á við íslenska báta, út á meira dýpi. Heimamenn hafa fengið hjálp frá Slippstöðinni á [[Akureyri]] og var bátur frá þeim afhentur Malövum árið [[1993]]. Einnig hefur [[Landhelgisgæslan]] hjálpað þeim við kortlagningu á botni vatnsins á árabilinu [[2000]] til [[2004]].


=== Veðurfar og loftslag ===
=== Veðurfar og loftslag ===
[[Loftslag]] i Malavi telst vera [[Heittempraða beltið|heittemprað]] og er [[regntími|regntimi]]nn frå [[nóvember|nǫvember]] til [[apríl|april]] en þess å milli er litil sem engin ůrkoma i landinu. Við strendur Malavi-vatns og niður Shire-dalinn er heitt og rakt i regntimabilinu. i Lilongwe er håttur einnig å, þǫ það se ekki eins mikill loftraki þar. Frå [[júní|jůni]] til [[ágúst|ågůst]] er þægilega heitt i kringum vatnið en i øðrum hlutum landsins getur næturkuldinn farið niður i 5° til 14&nbsp;°C.
[[Loftslag]] í Malaví telst vera [[Heittempraða beltið|heittemprað]] og er [[regntími]]nn frá [[nóvember]] til [[apríl]] en þess á milli er lítil sem engin úrkoma í landinu. Við strendur Malaví-vatns og niður Shire-dalinn er heitt og rakt í regntímabilinu. Í Lilongwe er háttur einnig á, þó það ekki eins mikill loftraki þar. Frá [[júní]] til [[ágúst]] er þægilega heitt í kringum vatnið en í öðrum hlutum landsins getur næturkuldinn farið niður í 5° til 14&nbsp;°C.


i mars 2006 misstu um 8 þůsund manns heimili sin i mið- og suðurhlutum landsins vegna flǫða og vatnsveðurs.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1189586|titill=8.000 manns nú talin hafa misst heimili sín í flóðum á Malaví|mánuðurskoðað=3. mars|árskoðað=2006}}</ref>
Í mars 2006 misstu um 8 þúsund manns heimili sín í mið- og suðurhlutum landsins vegna flóða og vatnsveðurs.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1189586|titill=8.000 manns nú talin hafa misst heimili sín í flóðum á Malaví|mánuðurskoðað=3. mars|árskoðað=2006}}</ref>


== Stjǫrnmål ==
== Stjórnmál ==
Malavi hefur frå 1994 hlotið lyðræðislega stjǫrnun. Eftir stjǫrnarskrårsamþykktina 1995 er forsetinn bæði þjǫðhøfðinginn og høfuð rikisstjǫrnarinnar. Forsetinn er kosinn i almennum kosningum å 5 åra fresti. Jafnframt er varaforseti kosinn å sama tima. Auka varaforseta getur forsetinn valið sjålfur en hann verður að koma ůr øðrum flokki. Forsetinn velur jafnframt rikisstjǫrnarmeðlimi ůr løggjafarþingi landsins eða utan þess. Løggjafarþingið hefur 193 þingmenn sem eru kjørnir i frjålsum kosningum til 5 åra. Stjǫrnarskråin tekur tillit til tveggja deilda innan þingsins, øldungadeildar með 80 sæti og neðri deildar. øldungadeildin hefur þǫ aldrei komið saman en er hugsuð til þess að ǫlikar hǫpar þjǫðfelagsins geti komið kosningamålum sinum å framfæri.
Malaví hefur frá 1994 hlotið lýðræðislega stjórnun. Eftir stjórnarskrársamþykktina 1995 er forsetinn bæði þjóðhöfðinginn og höfuð ríkisstjórnarinnar. Forsetinn er kosinn í almennum kosningum á 5 ára fresti. Jafnframt er varaforseti kosinn á sama tíma. Auka varaforseta getur forsetinn valið sjálfur en hann verður að koma úr öðrum flokki. Forsetinn velur jafnframt ríkisstjórnarmeðlimi úr löggjafarþingi landsins eða utan þess. Löggjafarþingið hefur 193 þingmenn sem eru kjörnir í frjálsum kosningum til 5 ára. Stjórnarskráin tekur tillit til tveggja deilda innan þingsins, öldungadeildar með 80 sæti og neðri deildar. Öldungadeildin hefur þó aldrei komið saman en er hugsuð til þess að ólíkar hópar þjóðfélagsins geti komið kosningamálum sínum á framfæri.


Stjǫrnarskråin tekur tillit til ǫhåðs rettarkerfis. Dǫmstǫlakerfi Malavi byggir å enskri mynd og skiptist i þrjů stig; lægri dǫmstǫla, hærri- og åfryjunardǫmstǫl.
Stjórnarskráin tekur tillit til óháðs réttarkerfis. Dómstólakerfi Malaví byggir á enskri mynd og skiptist í þrjú stig; lægri dómstóla, hærri- og áfrýjunardómstól.


Stjǫrnin innan hinna 27 stjǫrnarsvæða er kosin å 5 åra fresti en þessi stjǫrnarsvæði skiptast i 3 stærri svæði sem er stjǫrnað af einu stjǫrnarhøfði. Fyrstu kosningar innan stjǫrnarsvæðanna 27 voru [[21. nóvember|21. nǫvember]] [[2004]] og vann UDF-flokkurinn 70% sætanna.
Stjórnin innan hinna 27 stjórnarsvæða er kosin á 5 ára fresti en þessi stjórnarsvæði skiptast í 3 stærri svæði sem er stjórnað af einu stjórnarhöfði. Fyrstu kosningar innan stjórnarsvæðanna 27 voru [[21. nóvember]] [[2004]] og vann UDF-flokkurinn 70% sætanna.


Þriðju kosningarnar eftir að rikið fekk fjølflokkastjǫrn åttu að vera [[18. maí|18. mai]] [[2004]] en var frestað um tvo daga eftir åfryjun til hærri dǫmstǫla frå uppreisnarbandalaginu [[Mgwirizano]] (''eining'') um ǫløglegar atkvæðaskråningar. Kosningaeftirlitsmenn frå [[Evrópusambandið|ESB]] og [[Breska samveldið|breska samveldinu]] søgðu þǫ að kosningar gengju friðsamlega fram.
Þriðju kosningarnar eftir að ríkið fékk fjölflokkastjórn áttu að vera [[18. maí]] [[2004]] en var frestað um tvo daga eftir áfrýjun til hærri dómstóla frá uppreisnarbandalaginu [[Mgwirizano]] (''eining'') um ólöglegar atkvæðaskráningar. Kosningaeftirlitsmenn frá [[Evrópusambandið|ESB]] og [[Breska samveldið|breska samveldinu]] sögðu þó að kosningar gengju friðsamlega fram.


=== Utanrikismål ===
=== Utanríkismál ===
Malavi rekur enn þå utanrikisstefnu sem Banda setti i stjǫrnartið sinni. Landið hefur gǫð sambønd við mikilvæg [[vesturlönd|vesturlønd]]. Nåið samband Malavi við [[Suður-Afríka|Suður-Afriku]] undir [[Aðskilnaðarstefnan|aðskilnaðarstefnunni]] (''apartheid'') hafði slæm åhrif å samband landsins við ønnur riki Afriku en þetta lagaðist þǫ við endalok apartheid årið 1994.
Malaví rekur enn þá utanríkisstefnu sem Banda setti í stjórnartíð sinni. Landið hefur góð sambönd við mikilvæg [[vesturlönd]]. Náið samband Malaví við [[Suður-Afríka|Suður-Afríku]] undir [[Aðskilnaðarstefnan|aðskilnaðarstefnunni]] (''apartheid'') hafði slæm áhrif á samband landsins við önnur ríki Afríku en þetta lagaðist þó við endalok apartheid árið 1994.


Frå 1985 til 1995 tǫk landið við meira en 1 milljǫn flǫttamønnum frå Mǫsambik. Þetta hafði mikil åhrif å hagkerfi Malavi en ytti þǫ undir alþjǫðlegan stuðning. årið 1996 sǫtti fjøldi Růanda- og Kongǫmanna um landvistarleyfi. Rikisstjǫrnin tǫk ekki fyrir leyfin en notaði þǫ hugtakið „hæli i fyrsta landi“ sem åttiþyða að ef fǫlk hafði leitað hælis i øðru landi fyrst fengi það ekki leyfi.
Frá 1985 til 1995 tók landið við meira en 1 milljón flóttamönnum frá Mósambík. Þetta hafði mikil áhrif á hagkerfi Malaví en ýtti þó undir alþjóðlegan stuðning. Árið 1996 sótti fjöldi Rúanda- og Kongómanna um landvistarleyfi. Ríkisstjórnin tók ekki fyrir leyfin en notaði þó hugtakið „hæli í fyrsta landi“ sem áttiþýða að ef fólk hafði leitað hælis í öðru landi fyrst fengi það ekki leyfi.


Mikilvæg lønd sem veita fjår til Malavi eru meðal annars [[Bandaríkin|Bandarikin]], [[Kanada]], [[Líbýa|Libya]], [[Þýskaland|Þyskaland]], [[Ísland|island]], [[Japan]], [[Holland]], [[Noregur]], [[Finnland]], [[Svíþjóð|Sviþjǫð]], [[Tævan]] og [[Bretland]]. Einnig eru það [[Alþjóðabankinn|Alþjǫðabankinn]], [[Alþjóðlegi gjaldeyrissjóðurinn|Alþjǫðlegi gjaldeyrissjǫðurinn]], ESB og [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjǫðirnar]]. i oktǫber [[2006]] var tilkynnt að søngkonan [[Madonna]] væri i Malavi til að sinna munaðarlausum børnum.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/folk/frett.html?nid=1227036|titill=Madonna ætlar að hjálpa afrískum börnum|mánuðurskoðað=4. október|árskoðað=2006}}</ref>
Mikilvæg lönd sem veita fjár til Malaví eru meðal annars [[Bandaríkin]], [[Kanada]], [[Líbýa]], [[Þýskaland]], [[Ísland]], [[Japan]], [[Holland]], [[Noregur]], [[Finnland]], [[Svíþjóð]], [[Tævan]] og [[Bretland]]. Einnig eru það [[Alþjóðabankinn]], [[Alþjóðlegi gjaldeyrissjóðurinn]], ESB og [[Sameinuðu þjóðirnar]]. Í október [[2006]] var tilkynnt að söngkonan [[Madonna]] væri í Malaví til að sinna munaðarlausum börnum.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/folk/frett.html?nid=1227036|titill=Madonna ætlar að hjálpa afrískum börnum|mánuðurskoðað=4. október|árskoðað=2006}}</ref>


[[Þróunarsamvinnustofnunu Íslands|Þrǫunarsamvinnustofnunu islands]] (ÞSSi) hefur meðal annars byggt framhaldsskǫla<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1226796|titill=Þróunarsamvinnustofnun byggir framhaldsskóla í Malaví|mánuðurskoðað=3. október|árskoðað=2006}}</ref> i landinu en auk þess hafa sjålfboðaliðar og hjůkrunarfræðinemar frå [[Háskóli Íslands|Hi]] unnið i landinu. Skemmst er þess að minnast þegar landlæknir<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1220194|titill=Landlæknir og framkvæmdastjóri Heilbrigðisstofnunar Suðurnesja til starfa í Malaví|mánuðurskoðað=25. ágúst|árskoðað=2006}}</ref> fǫr til starfa i landinu til eins års.
[[Þróunarsamvinnustofnunu Íslands]] (ÞSSÍ) hefur meðal annars byggt framhaldsskóla<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1226796|titill=Þróunarsamvinnustofnun byggir framhaldsskóla í Malaví|mánuðurskoðað=3. október|árskoðað=2006}}</ref> í landinu en auk þess hafa sjálfboðaliðar og hjúkrunarfræðinemar frá [[Háskóli Íslands|]] unnið í landinu. Skemmst er þess að minnast þegar landlæknir<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1220194|titill=Landlæknir og framkvæmdastjóri Heilbrigðisstofnunar Suðurnesja til starfa í Malaví|mánuðurskoðað=25. ágúst|árskoðað=2006}}</ref> fór til starfa í landinu til eins árs.


== Stjǫrnarsvæði ==
== Stjórnarsvæði ==
[[Mynd:MW-Districts.png|right]]Malavi skiptist i 27 svæði innan þriggja landshluta:
[[Mynd:MW-Districts.png|right]]Malaví skiptist í 27 svæði innan þriggja landshluta:
{| {{prettytable}}
{| {{prettytable}}
|-bgcolor="#BBBBBB"
|-bgcolor="#BBBBBB"
! Nr
! Nr
! Svæði
! Svæði
! Flatarmål i km²
! Flatarmál í km²
! ibůar
! Íbúar
! ibůar å km²
! Íbúar á km²
|-
|-
| align=right |
| align=right |
Lína 320: Lína 320:
|-
|-
| align=right |
| align=right |
| '''Malavi alls'''
| '''Malaví alls'''
| align=right | '''94.276'''
| align=right | '''94.276'''
| align=right | '''9.933.868'''
| align=right | '''9.933.868'''
| align=right | '''105,4'''
| align=right | '''105,4'''
|}
|}
''(Tølurnar eru ůr manntalinu i september [[1998]]<ref>{{Vefheimild|url=http://www.statoids.com/umw.html|titill=Malawi Districts|mánuðurskoðað=18. mars|árskoðað=2007}}</ref>)''
''(Tölurnar eru úr manntalinu í september [[1998]]<ref>{{Vefheimild|url=http://www.statoids.com/umw.html|titill=Malawi Districts|mánuðurskoðað=18. mars|árskoðað=2007}}</ref>)''


== Lyðfræði ==
== Lýðfræði ==
[[Mynd:Malawi-demography.png|thumb|Upplysingarit sem synir fǫlksfjølgun i þůsundum frå 1961 til 2003]]
[[Mynd:Malawi-demography.png|thumb|Upplýsingarit sem sýnir fólksfjölgun í þúsundum frá 1961 til 2003]]
Malavar eru af Marøvum komnir en þeir skiptust i tvær greinar þegar þeir komu å svæðið fyrir um 600 årum siðan. Forfeður [[Chewa|Chewa-fǫlksins]] tǫku ser støðu við vesturstrønd Malavi-vatns å meðan forfeður [[nyajan|nyajan-fǫlksisns]] settust að við austurstrønd þess. Chewarnir eru 90% þeirra sem bůa i miðhluta landsins (''Central Region'') å meðan nyajan rikja i suðurhlutanum og [[tumbuka|tumbuka-fǫlkið]] i norðurhlutanum. i landinu bůa einnig Evrǫpu- og Asiubůar sem komu til landsins til starfa við trůboð. Evrǫpubůarnir eru flestir bretar eða portůgalir sem komu frå Mǫsambik å meðan Asiubůarnir eru flestir indverjar.
Malavar eru af Marövum komnir en þeir skiptust í tvær greinar þegar þeir komu á svæðið fyrir um 600 árum síðan. Forfeður [[Chewa]]-fólksins tóku sér stöðu við vesturströnd Malaví-vatns á meðan forfeður [[nyajan]]-fólksisns settust að við austurströnd þess. Chewarnir eru 90% þeirra sem búa í miðhluta landsins (''Central Region'') á meðan nyajan ríkja í suðurhlutanum og [[tumbuka]]-fólkið í norðurhlutanum. Í landinu búa einnig Evrópu- og Asíubúar sem komu til landsins til starfa við trúboð. Evrópubúarnir eru flestir bretar eða portúgalir sem komu frá Mósambík á meðan Asíubúarnir eru flestir indverjar.


=== Lyðfræðileg staða ===
=== Lýðfræðileg staða ===
Meðal lifaldur malava er i dag ekki nema 36,5 år; 5 årum lægri en fyrir 50 årum siðan. Þetta mikla fall kemur af ǫlikum åstæðum:
Meðal lífaldur malava er í dag ekki nema 36,5 ár; 5 árum lægri en fyrir 50 árum síðan. Þetta mikla fall kemur af ólíkum ástæðum:
* låg laun (meðaldaglaun eru undir $1)
* lág laun (meðaldaglaun eru undir $1)
* næringarskortur
* næringarskortur
* lelegt heilbrigðiskerfi
* lélegt heilbrigðiskerfi
* lelegt menntakerfi
* lélegt menntakerfi
* ůtbreiðsla [[HIV]]/[[alnæmi]]s
* útbreiðsla [[HIV]]/[[alnæmi]]s
* hagkerfishömlur ríkisstjórnarinnar
* hagkerfishømlur rikisstjǫrnarinnar


=== Heilsa ===
=== Heilsa ===
Barnadauði er 103 børn å hverja 1000 fæðingu. Yfir 1 milljǫn børn eru foreldralaus, þar af eru 700 þůsund þeirra foreldralaus vegna þess að foreldrarnir letust ůr alnæmi. Samkvæmt ůtreikningum rikisstjǫrnarinnar eru 12,4% ibůa landsins HIV-smitaðir og 90 þůsund låtinna årið 2003 letust ůr alnæmi<ref>{{Vefheimild|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mi.html|titill=CIA - The World Factbook -- Malawi|mánuðurskoðað=28. júlí|árskoðað=2007}}</ref>
Barnadauði er 103 börn á hverja 1000 fæðingu. Yfir 1 milljón börn eru foreldralaus, þar af eru 700 þúsund þeirra foreldralaus vegna þess að foreldrarnir létust úr alnæmi. Samkvæmt útreikningum ríkisstjórnarinnar eru 12,4% íbúa landsins HIV-smitaðir og 90 þúsund látinna árið 2003 létust úr alnæmi<ref>{{Vefheimild|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mi.html|titill=CIA - The World Factbook -- Malawi|mánuðurskoðað=28. júlí|árskoðað=2007}}</ref>


=== Mataræði ===
=== Mataræði ===
Undirstaða mataræðis er [[maís|mais]] en undanfarin år hefur uppskerubrestur verið årviss. Neyðin var þǫ hvað verst årið [[2002]] þegar uppskeran reyndist tæp hjå þriðjungi ibůanna. årið eftir var hůn knøpp å 30% ibůanna.
Undirstaða mataræðis er [[maís]] en undanfarin ár hefur uppskerubrestur verið árviss. Neyðin var þó hvað verst árið [[2002]] þegar uppskeran reyndist tæp hjá þriðjungi íbúanna. Árið eftir var hún knöpp á 30% íbúanna.


Endurteknar hungursneyðir er vegna ǫlikra åstæðna, s.s.:
Endurteknar hungursneyðir er vegna ólíkra ástæðna, s.s.:
* Of einhæfri ræktun
* Of einhæfri ræktun
* lelegri dreifingu [[Áburður|åburðar]]
* lélegri dreifingu [[Áburður|áburðar]]
* þurrka
* þurrka
* ůtbreiðslu alnæmis
* útbreiðslu alnæmis
* [[Malaría|malariu]]
* [[Malaría|malaríu]]
* spillingu i stjǫrnkerfi landsins
* spillingu í stjórnkerfi landsins


Hjålparstofnanir hjålpa fǫlki landsins með þvi að dreifa matvælum og munaðarvøru. Rikisstjǫrnin hefur einnig ytt ůr vør verkefni sem åhjålpa fǫlki að komast i ræktun með þvi að dreifa mais-fræjum og åburði en verkefnið hefur verið misnotað og varningurinn ekki komist i hendur þeirra sem åtti hann eyrnamerktann. Bingu wa Mutharika-stjǫrnin hætti þessu verkefni með þvi að draga ůr dreifingu åburðar til bænda. årið 2005 lysti forsetinn þvi yfir að i landinu rikti „þjǫðarhørmung vegna matarskorts“.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1163657|titill=Forseti Malaví lýsir yfir þjóðarhörmungum vegna matarskorts|mánuðurskoðað=15. október|árskoðað=2006}}</ref>
Hjálparstofnanir hjálpa fólki landsins með því að dreifa matvælum og munaðarvöru. Ríkisstjórnin hefur einnig ýtt úr vör verkefni sem áhjálpa fólki að komast í ræktun með því að dreifa maís-fræjum og áburði en verkefnið hefur verið misnotað og varningurinn ekki komist í hendur þeirra sem átti hann eyrnamerktann. Bingu wa Mutharika-stjórnin hætti þessu verkefni með því að draga úr dreifingu áburðar til bænda. Árið 2005 lýsti forsetinn því yfir að í landinu ríkti „þjóðarhörmung vegna matarskorts“.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1163657|titill=Forseti Malaví lýsir yfir þjóðarhörmungum vegna matarskorts|mánuðurskoðað=15. október|árskoðað=2006}}</ref>


== Menning ==
== Menning ==
=== Trůarbrøgð ===
=== Trúarbrögð ===
[[Mynd:Initiation ritual of boys in Malawi.jpg|thumb|left|Manndǫmsvigsla i Yao-ættbålknum]]
[[Mynd:Initiation ritual of boys in Malawi.jpg|thumb|left|Manndómsvígsla í Yao-ættbálknum]]
Flestir Malavar eru [[kristni]]r og eru 55 af hundraði þeirra [[Mótmælendatrú|mǫtmælendur]], 20% [[Rómversk-kaþólsk trú|rǫmversk-kaþǫlskir]]. Kristninni er blandað saman við gamlar hefðir sem innibera meðal annars [[dans]]a og [[Gríma|grimur]]. 20% ibůa eru [[Íslam|můslimar]] og halda flestir til å strøndum Malavi-vatns. Um 5% ibůa hafa ønnur trůarbrøgð og stunda dansa og aðra helgisiði.
Flestir Malavar eru [[kristni]]r og eru 55 af hundraði þeirra [[Mótmælendatrú|mótmælendur]], 20% [[Rómversk-kaþólsk trú|rómversk-kaþólskir]]. Kristninni er blandað saman við gamlar hefðir sem innibera meðal annars [[dans]]a og [[Gríma|grímur]]. 20% íbúa eru [[Íslam|múslimar]] og halda flestir til á ströndum Malaví-vatns. Um 5% íbúa hafa önnur trúarbrögð og stunda dansa og aðra helgisiði.


=== Tǫnlist ===
=== Tónlist ===
[[Mynd:Malawi n3.jpg|thumb|Maður i Malavi spilar å [[tréspil|trespil]]]]
[[Mynd:Malawi n3.jpg|thumb|Maður í Malaví spilar á [[tréspil]]]]
Frå gamalli tið hafa Malavar verið farandfǫlk og þess vegna hefur tǫnlist þeirra dreifst um alla sunnanverða Afriku. Fåir malaviskir tǫnlistarmenn hafa hlotið frægð i ůtløndum. Eitt af þvi sem ytti undir að erlend tǫnlist ruddi ser růms var að hermenn i seinni heimsstyrjøld tǫku hana með ser til landsins. Undir lok striðsins var [[banjó|banjǫ]]- og [[gítar|gitartǫnlist]] vinsælasta danstǫnlistin.
Frá gamalli tíð hafa Malavar verið farandfólk og þess vegna hefur tónlist þeirra dreifst um alla sunnanverða Afríku. Fáir malavískir tónlistarmenn hafa hlotið frægð í útlöndum. Eitt af því sem ýtti undir að erlend tónlist ruddi sér rúms var að hermenn í seinni heimsstyrjöld tóku hana með sér til landsins. Undir lok stríðsins var [[banjó]]- og [[gítar]]tónlist vinsælasta danstónlistin.


å 7. åratug siðustu aldar var afriska [[kwela|kwela-tǫnlistin]] hvað vinsælust og stærstu stjørnurnar voru [[Daniel Kachamba & His Kwela Band]]. Malaviskur [[djass]] ruddi ser einnig til růms með hljǫmsveitum å borð við [[Jazz Giants]], [[Linengwe River Band]], [[Mulanje Mountain Band]] og [[Chimvu Jazz]]. Tǫnlistin liktist þǫ ekki bandariska frænda sinum. i byrjun 8. åratugarins kom rafmagnsgitarinn til landsins og hafði þar með åhrif å tǫnlistarlif landans. Inn ruddist bandariskt [[rokk og ról|rokk og rǫl]], [[sálartónlist|sålartǫnlist]] og [[fönk|fønk]].
Á 7. áratug síðustu aldar var afríska [[kwela]]-tónlistin hvað vinsælust og stærstu stjörnurnar voru [[Daniel Kachamba & His Kwela Band]]. Malavískur [[djass]] ruddi sér einnig til rúms með hljómsveitum á borð við [[Jazz Giants]], [[Linengwe River Band]], [[Mulanje Mountain Band]] og [[Chimvu Jazz]]. Tónlistin líktist þó ekki bandaríska frænda sínum. Í byrjun 8. áratugarins kom rafmagnsgítarinn til landsins og hafði þar með áhrif á tónlistarlíf landans. Inn ruddist bandarískt [[rokk og ról]], [[sálartónlist]] og [[fönk]].


å 9. åratugnum komu angar af ''sokous''-tǫnlist frå [[Austur-Kongó|Austur-Kongǫ]] og breyttist i malavisku ůtgåfuna [[kwasa kwasa]]. å þessum tima var einnig [[trúartónlist|trůartǫnlist]] (''gospel'') vinsæl en vinsældir hennar jukust å 10. åratugnum og serstaklega eftir heimsǫkn påfans årið [[1998]]. Trůartǫnlistin var huggun i fåtækt landins. [[Reggítónlist|Reggitǫnlist]] varð einnig vinsæl, serstaklega við strendur Malavi-vatns.
Á 9. áratugnum komu angar af ''sokous''-tónlist frá [[Austur-Kongó]] og breyttist í malavísku útgáfuna [[kwasa kwasa]]. Á þessum tíma var einnig [[trúartónlist]] (''gospel'') vinsæl en vinsældir hennar jukust á 10. áratugnum og sérstaklega eftir heimsókn páfans árið [[1998]]. Trúartónlistin var huggun í fátækt landins. [[Reggítónlist]] varð einnig vinsæl, sérstaklega við strendur Malaví-vatns.


=== iþrǫttir ===
=== Íþróttir ===
Vinsælustu iþrǫttirnar i Malavi eru [[knattspyrna]] en einnig þær iþrǫttir sem hvað mest voru stundaðar i breska heimsveldinu. Knattspyrnan er stunduð å nyplægðum økrum i sveitum landsins og hefur landið [[Karlalandslið Malaví í knattspyrnu|knattspyrnulandslið karla]]. Konur stunda meira [[Netbolti|netbolta]]. Eftir nylendutið landsins hafa komið nyjar iþrǫttir å borð við [[blak]] og [[Körfuknattleikur|kørfuknattleik]].
Vinsælustu íþróttirnar í Malaví eru [[knattspyrna]] en einnig þær íþróttir sem hvað mest voru stundaðar í breska heimsveldinu. Knattspyrnan er stunduð á nýplægðum ökrum í sveitum landsins og hefur landið [[Karlalandslið Malaví í knattspyrnu|knattspyrnulandslið karla]]. Konur stunda meira [[Netbolti|netbolta]]. Eftir nýlendutíð landsins hafa komið nýjar íþróttir á borð við [[blak]] og [[Körfuknattleikur|körfuknattleik]].


[[Frjálsar íþróttir|Frjålsar iþrǫttir]] og [[víðavangshlaup|viðavangshlaup]] hefur þrǫast eftir að landið varð ǫhåð bretum. Frumkvøðull i þvi var dr. Harold Salmon, trůboði sem starfaði i Malavi å årunum [[1966]] til [[1968]]. Þekktasta frjåls-iþrǫttakempa Malavi er [[Catherine Chikwakwa]] sem byr og æfir i [[Þýskaland|Þyskaland]]i. Við håskǫlann i Malavi eru einnig iþrǫttamenn og eru iþrǫttirnar i uppgangi i landinu.
[[Frjálsar íþróttir]] og [[víðavangshlaup]] hefur þróast eftir að landið varð óháð bretum. Frumkvöðull í því var dr. Harold Salmon, trúboði sem starfaði í Malaví á árunum [[1966]] til [[1968]]. Þekktasta frjáls-íþróttakempa Malaví er [[Catherine Chikwakwa]] sem býr og æfir í [[Þýskaland]]i. Við háskólann í Malaví eru einnig íþróttamenn og eru íþróttirnar í uppgangi í landinu.


Aðrar iþrǫttir å borð við [[tennis]] og [[veggjatennis]] eru einnig stundaðar, þǫ i minna mæli. åhrifin koma ůr [[sjónvarp|sjǫnvarp]]i og hlaut veggjatennis-landsliðið þåtttøkurett å [[Samveldisleikarnir 2006|Samveldisleikunum 2006]].
Aðrar íþróttir á borð við [[tennis]] og [[veggjatennis]] eru einnig stundaðar, þó í minna mæli. Áhrifin koma úr [[sjónvarp]]i og hlaut veggjatennis-landsliðið þátttökurétt á [[Samveldisleikarnir 2006|Samveldisleikunum 2006]].


== Tilvisanir ==
== Tilvísanir ==
<references/>
<references/>


== Heimildir ==
== Heimildir ==
* Kalinga, Owen J. M. og Crosby, Cynthia A. ''Historical Dictionary of Malawi'', 3. ůtg. (Scarecrow Press, 2001) ISBN 0-8108-3481-2
* Kalinga, Owen J. M. og Crosby, Cynthia A. ''Historical Dictionary of Malawi'', 3. útg. (Scarecrow Press, 2001) ISBN 0-8108-3481-2
* Mitchell, Maura. „Living Our Faith“: The Lenten Pastoral Letter of the Bishops of Malawi and the Shift to Multiparty Democracy, 1992–1993. ''Journal for the Scientific Study of Religion''. Mars 2002; 41(1):bls. 5–18.
* Mitchell, Maura. „Living Our Faith“: The Lenten Pastoral Letter of the Bishops of Malawi and the Shift to Multiparty Democracy, 1992–1993. ''Journal for the Scientific Study of Religion''. Mars 2002; 41(1):bls. 5–18.
* {{Vefheimild|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mi.html|titill=CIA - The World Factbook -- Malawi|mánuðurskoðað=30. desember|árskoðað=2006}}
* {{Vefheimild|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mi.html|titill=CIA - The World Factbook -- Malawi|mánuðurskoðað=30. desember|árskoðað=2006}}
Lína 388: Lína 388:
== Tenglar ==
== Tenglar ==
{{commons|Malawi}}
{{commons|Malawi}}
;Ríkisstjórn
;Rikisstjǫrn
* [http://www.malawi.gov.mw/ Rikisstjǫrn Malavi]; opinber vefsiða
* [http://www.malawi.gov.mw/ Ríkisstjórn Malaví]; opinber vefsíða
* [http://www.malawi.gov.mw/Parliament/parliament.htm Þjǫðþing Malavi]; opinber vefsiða
* [http://www.malawi.gov.mw/Parliament/parliament.htm Þjóðþing Malaví]; opinber vefsíða
* [http://www.information.gov.mw/ Upplysinga- og ferðaþjǫnusturåðuneytið]; opinber vefsiða
* [http://www.information.gov.mw/ Upplýsinga- og ferðaþjónusturáðuneytið]; opinber vefsíða


;Fréttir
;Frettir
* [http://www.nationmalawi.com/ ''The Nation Online'']; dagblað
* [http://www.nationmalawi.com/ ''The Nation Online'']; dagblað
* [http://www.dailytimes.bppmw.com/ ''The Daily Times'']; dagblað i [[Blantyre (Malaví)|Blantyre]]
* [http://www.dailytimes.bppmw.com/ ''The Daily Times'']; dagblað í [[Blantyre (Malaví)|Blantyre]]
* [http://allafrica.com/malawi/ allAfrica.com - ''Malawi'']; tenglar å frettayfirsagnir með greinum ůr [[Lílongve|Lilongve]]-blaðinu ''The Chronicle''
* [http://allafrica.com/malawi/ allAfrica.com - ''Malawi'']; tenglar á fréttayfirsagnir með greinum úr [[Lílongve]]-blaðinu ''The Chronicle''
* [http://www.go2malawi.com/ Friday in Malawi]; vikublað
* [http://www.go2malawi.com/ Friday in Malawi]; vikublað


Lína 405: Lína 405:
* [http://www.countryreports.org/country.aspx?countryid=149&countryName=Malawi CountryReports.org - ''Malawi'']
* [http://www.countryreports.org/country.aspx?countryid=149&countryName=Malawi CountryReports.org - ''Malawi'']


;Skrár
;Skrår
* [http://www.emalawi.com Malawi's e-community - ''Malawi'']; allt malaviskt
* [http://www.emalawi.com Malawi's e-community - ''Malawi'']; allt malavískt
* [http://www-sul.stanford.edu/depts/ssrg/africa/malawi.html Stanford University - Africa South of the Sahara: ''Malawi'']
* [http://www-sul.stanford.edu/depts/ssrg/africa/malawi.html Stanford University - Africa South of the Sahara: ''Malawi'']
* [http://www.afrika.no/index/Countries/Malawi The Index on Africa - ''Malawi'']
* [http://www.afrika.no/index/Countries/Malawi The Index on Africa - ''Malawi'']
Lína 412: Lína 412:


;Greinar
;Greinar
* [http://www.timarit.is/?issueID=436191&pageSelected=4&lang=0 ''Malavi hið heita hjarta Afriku''; grein i Lesbǫk Morgunblaðsins 1998]
* [http://www.timarit.is/?issueID=436191&pageSelected=4&lang=0 ''Malaví hið heita hjarta Afríku''; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1998]


{{Breska samveldið}}
{{Breska samveldið}}

Útgáfa síðunnar 27. október 2016 kl. 18:27

Republic of Malaŵi
Fáni Malaví Skjaldarmerki Malaví
Fáni Skjaldarmerki
Kjörorð:
Samheldni og frelsi
Þjóðsöngur:
Mlungu dalitsani Malaŵi
(Guð blessi vort land Malaví)
Staðsetning Malaví
Höfuðborg Lílongve
Opinbert tungumál Enska
Stjórnarfar Lýðveldi

Forseti Peter Mutharika
Sjálfstæði frá Bretlandi
 • Yfirlýst 6. júlí 1964 
 • Lýðveldi 6. júlí 1966 
Flatarmál
 • Samtals
 • Vatn (%)
99. sæti
118.484 km²
20,6
Mannfjöldi
 • Samtals (2015)
 • Þéttleiki byggðar
64. sæti
16.407.000
128,8/km²
VLF (KMJ) áætl. 2012
 • Samtals 4,212 millj. dala (146. sæti)
 • Á mann 253 dalir (185. sæti)
VÞL (2013) 0.414 (174. sæti)
Gjaldmiðill kvatsja (MWK)
Tímabelti UTC+2
Þjóðarlén .mw
Landsnúmer ++265

Malaví er landlukt land í suð-austurhluta Afríku sem liggur á milli Mósambík, Sambíu og Tansaníu. Helsta einkenni Malaví er Malaví-vatn sem þekur tæplega 1/5 hluta landsins, en samtals er flatarmál Malaví 120 þús. ferkílómetrar.

Malaví er eitt af þéttbýlustu löndum í Afríku og búa þar alls 11 milljónir manna. Fólkið lifir helst á landbúnaði og fiskveiðum í Malaví-vatni. Mikil fátækt ríkir í landinu en ríkari lönd keppast við að hjálpa Malavíbúum með því að kenna þeim arðbærari vinnubrögð í landbúnaði og fiskveiðum, ásamt fullorðinsfræðslu.

Saga

Mannvistarleifar sem fundist hafa í Malaví eru taldar vera frá að minnsta kosti 8.000 f. Kr. en þær sýna að ættbálkarnir líktust nokkuð því fólki sem býr á Sómalíu-skaga á okkar dögum. Einnig hafa fundist mannvistarleifar og hellaristur frá því um 1.500 f. Kr. og sýna að fólkið var Búskmenn, þó ekki sömu tegundar og er að finna í Ástralíu.

Á 15. öld var Maravi-veldið stofnað við suðvesturströnd Malaví-vatns en það var Amaravi (seinna þekkt sem Chewa-fólkið) sem flúði frá því svæði sem nú er Vestur-Kongó. Maravi-veldi stækkaði og náði yfir bæði Mósambík og Sambíu en leið loks undir lok á 18. öld vegna þess að þrælasala og óeirðir innan stjórnarinnar veiktu veldið.

Orðið Maravi er talið þýða ljósgeislar, en þjóðin vann mikið með járn og lýstu járnbræðsluofnarnir upp næturhimininn — af því er nafnið dregið. Við ströndina þar sem nú er Sambía verslaði Maravi-fólkið við evrópsk skip, sérstaklega portúgölsk en einnig við araba. Helst seldu Maravar járn, fílabein og þræla, en þeir ræktuðu einnig hirsi (milet-korn) og kartöflur.

Portúgalar juku verslun sína á 16. öld og komu nú í hafnarborgina Tete. Þeir komu með maís til landsins, svo mataræði Marava breyttist. Maravar seldu Portúgölum þræla sem sendir voru til plantekra í Mósambík og Brasilíu.

Angoni-þjóðflokkurinn réðst inn í Maravi-veldið en hann var á flótta undan Zulu-ættbálkinum, undir stjórn Shaka. Einnig flutti Yao-þjóðflokkurinn sig inn á svæðið til að forðast Makua-ættbálkinn sem var að sölsa undir sig norður-Mósambík. Yao skiptum um trú eftir að hafa kynnst arabísku verslunarmönnunum og tóku upp íslam árið 1870, með tilheyrandi höfðingjum og moskum. Frá bænum Nkhotakota, sem er við vesturströnd Malaví-vatns, fluttu Arabarnir á milli 5 og 20 þúsund þræla ár hvert frá 1840.

Milli Yao og Angoni þjóðflokkanna ríkti stanslaust stríð, en hvorugri fylkingunni tókst að ná völdum yfir svæðinu. Marövum fækkaði og veldið þurrkaðist loks út, eftir að hafa háð baráttu við þessar tvær ólíku fylkingar.

Bresk nýlenda

Skotinn David Livingstone steig fæti í Malaví árið 1859 og settist að við Malaví-vatn. Hann lét byggja öldungakirkjur og stuðlaði að trúboði. Eitt af markmiðum kirkjunnar manna var að stöðva þrælasöluna við Persaflóa en hún tíðkaðist allt fram á lok 19. aldar. Árið 1878 stofnuðu skoskir verslunarmenn, flestir frá Glasgow, verslunarbandalagið African Lakes Company sem átti að útvega trúboðunum vistir og þjónustu.

Bretar gerðu Malaví að verndarsvæði sínu árið 1891 og nýlenduna Nýasaland (Nyasa þýðir stöðuvatn á Yao-máli) stofnuðu þeir árið 1907. Þetta var því mjög síðbúin nýlenda. Bretarnir héldu völdunum á fyrri helmingi aldarinnar þrátt fyrir uppreisnir Malava. Þó stækkaði sá hópur íbúanna sem höfðu menntað sig í Bandaríkjunum og Evrópu. Þessi hópur sameinaðist og stofanði Nyasaland African Congress (NAC) árið 1944.

1953 gengu Nýasaland, Norður-Ródesíu (nú Sambía) og Suður-Ródesíu (nú Simbabve) í ríkjasamband (Sambandsríki Ródesíu og Nýasalands) vegna ákvörðunar Breta.

Sjálfstæðisbaráttan

Árið 1958 kom Dr. Hastings Kamuzu Banda tilbaka til heimalands síns eftir að hafa verið við nám í Bretlandi og við störf í Bandaríkjum Norður-Ameríku. Strax við komuna á flugvöllinn eignaðist hann marga áhangendur sem sáu ekki sólina fyrir honum og héldu fram að hann væri frelsari landsins. Banda var einkum laginn við stjórnstörf og komst til valda sem forseti Nyasaland African Congress, sem átti eftir að verða flokkur hans til dánardags. Nafnið breyttist fljótlega í Malawi Congress Party (MCP). Banda var handtekinn 1959 fyrir stjórnmálaskoðanir og uppsteyti og var færður í fangelsi, en var látinn laus árið eftir til að geta verið við fund í London um sjálfstæði Malaví.

MCP vann stórsigur í kosningum um nýtt löggjafarþing árið 1961. Hastings Banda settist í stól forsætisráðherra 1. febrúar 1963 og sambandsríkið leið undir lok 31. desember sama ár.

Malaví varð sjálfstætt land í breska samveldinu 6. júlí 1964 og lýðveldi tveimur árum seinna. Banda settist nú í stól forseta og jafnframt var því lýst yfir að einungis einn flokkur stýrði landinu.

Árið 1970 lýsti MCP því yfir að Banda yrði forseti landsins til dauðadags og landið sjálft gerði hið sama árið eftir. Ríkti hann síðan í þrjá áratugi, eða til ársins 1997.

Ólíkar fylkingar stjórna

Auknar óeirðir og þrýstingur frá malavískum kirkjum og öðrum þjóðum varð til að þess að árið 1993 var haldin þjóðaratkvæðagreiðsla um hvort ríkistjórnin ætti að vera samsett úr einum flokki eða fleirum og féllu úrslit á þann veg að fólkið vildi sjá fleiri flokka við stjórnartaumana. Frjálsar kosningar voru haldnar 17. maí 1994. United Democratic Front (UDF) vann 82 af 177 sætum löggjafarþingsins og forseti flokksins, Bakili Muluzi var valinn forseti landsins. UDF og Alliance for Democracy (AFORD) mynduðu ríkisstjórn en hún rann út í sandinn 1996 – þó héldust nokkrir meðlimir hennar í stjórn. Stjórnarskrá Malaví, sem var samþykkt 1995, frátekur MCP þau sérstöku völd sem flokkurinn hafði og nú fór hagsældarboltinn að rúlla – með tilkomu nýrra stjórnarhátta.

15. júní 1999 voru á ný haldnar frjálsar þingkosningar. Muluzi var endurkosinn forseti landsins, þrátt fyrir að bandalagi MCP og AFORD væri telft fram gegn UDF.

Í maí 2004 voru á ný haldnar kosningar og bar Bingu wa Mutharika sigurorð af þeim John Tembo og Gwanda Chakuamba í forsetakosningunum. UDF náði hins vegar ekki að vinna meirihluta þingsæta eins og í tveimur fyrri kosningum. Flokkurinn gat myndað ríkisstjórn með þingflokksformönnnum og nýkjörnum forseta landsins. Hinn síðastnefndi yfirgaf þó flokkinn þann 5. febrúar 2005 og stofnaði eigin flokk; Democratic Progressive Party (DPP).

Náttúra

Mulanje-fjall

Sigdalurinn mikli liggur eftir Malaví endilöngu frá norðri til suðurs og er Malavívatn meðal annars ofan í þessum sigdal. Beggja vegna við sigdalinn eru hásléttur sem eru að mestu leyti í 900 til 1.200 metra yfir sjó. Hæst teygir Nyika-hálendið í norðri sig upp í 2.600 metra hæð og sunnan við Malaví-vatn er Shire-hálendið sem er í 600 til 1.600 metra hæð. Þar er líka að finna Zomba-fjall og Mulanje-fjall sem eru 2.130 og 3.048 metra há. Alveg syðst í landinu er hæðin 60 til 90 metrar. Vegna þessa hæðarmismunar getur verið nokkur hitamismunur í landinu. Þá er jarðvegurinn frjósamur en ræktunarskilyrði eru þó háð úrkomu.

Helst er ræktað te og kaffi á plantekrum, en einnig hrísgrjón, maís, kartöflur, sykurreyr og bómull.

Fátt er um stór spendýr í landinu vegna mannmergðar. Helst ber þó að nefna ljón en engir fílar lifa þar. Stór svæði í landinu eru þjóðgarðar sem girtir eru af en vegna fátæktar stelur fólk girðingahlutum svo dýrin sleppa oftar en ekki út. Af búfénaði rækta Malavar einna mest nautgripi og geitur[1].

Í Malaví eru 5 þjóðgarðar:

Malaví-vatn

Malaví-vatn séð úr geimnum

Malaví-vatn er alls 29 þús. ferkílómetrar að stærð, sem gerir það að þriðja stærsta stöðuvatni í Afríku. Vatnið er talið hafa myndast í sigdalnum mikla fyrir um 40 þúsund árum síðan. Í vatninu og við strendur þess er mikið líf og er byggðin þéttust á bökkum þess og eru þar mörg þorp og bæir, þeirra á meðal Monkey Bay sem er við suðurenda þess.

Að vatninu liggja þrjú lönd, auk Malaví eru það Mósambík og Tansanía. Í vatninu eru nokkrar eyjar, flestar austanmegin í því. Einungis tvær þeirra eru byggðar, Likoma og Chizumulu, sem eru hólmlendur Malaví, en allt í kringum þær tilheyrir vatnið Mósambík. Eyjaskeggjar lifa á að rækta banana og mangó auk þess sem þeir veiða úr vatninu. Í báðum eyjunum er rafmagn en það er aftengt eftir klukkan 11 á kvöldin til að spara rafalseldsneyti.

Við suðurenda vatnsins rennur Shire-áin úr vatninu en hún er ein af þverám Zambezi-fljótsins.

Menn hafa haft miklar áhyggjur af fiskistofnum í vatninu, vegna þess að veiðimenn veiddu helst á eintrjáningum á grunnsævi en ekkert lengra úti á vatninu. Talið er að grunnsjávarfiskar hafi átt undir höggí að sækja en úr því hefur verið bætt með því að koma stórvirkari veiðibátum, sem jafnast á við íslenska báta, út á meira dýpi. Heimamenn hafa fengið hjálp frá Slippstöðinni á Akureyri og var bátur frá þeim afhentur Malövum árið 1993. Einnig hefur Landhelgisgæslan hjálpað þeim við kortlagningu á botni vatnsins á árabilinu 2000 til 2004.

Veðurfar og loftslag

Loftslag í Malaví telst vera heittemprað og er regntíminn frá nóvember til apríl en þess á milli er lítil sem engin úrkoma í landinu. Við strendur Malaví-vatns og niður Shire-dalinn er heitt og rakt í regntímabilinu. Í Lilongwe er sá háttur einnig á, þó það sé ekki eins mikill loftraki þar. Frá júní til ágúst er þægilega heitt í kringum vatnið en í öðrum hlutum landsins getur næturkuldinn farið niður í 5° til 14 °C.

Í mars 2006 misstu um 8 þúsund manns heimili sín í mið- og suðurhlutum landsins vegna flóða og vatnsveðurs.[2]

Stjórnmál

Malaví hefur frá 1994 hlotið lýðræðislega stjórnun. Eftir stjórnarskrársamþykktina 1995 er forsetinn bæði þjóðhöfðinginn og höfuð ríkisstjórnarinnar. Forsetinn er kosinn í almennum kosningum á 5 ára fresti. Jafnframt er varaforseti kosinn á sama tíma. Auka varaforseta getur forsetinn valið sjálfur en hann verður að koma úr öðrum flokki. Forsetinn velur jafnframt ríkisstjórnarmeðlimi úr löggjafarþingi landsins eða utan þess. Löggjafarþingið hefur 193 þingmenn sem eru kjörnir í frjálsum kosningum til 5 ára. Stjórnarskráin tekur tillit til tveggja deilda innan þingsins, öldungadeildar með 80 sæti og neðri deildar. Öldungadeildin hefur þó aldrei komið saman en er hugsuð til þess að ólíkar hópar þjóðfélagsins geti komið kosningamálum sínum á framfæri.

Stjórnarskráin tekur tillit til óháðs réttarkerfis. Dómstólakerfi Malaví byggir á enskri mynd og skiptist í þrjú stig; lægri dómstóla, hærri- og áfrýjunardómstól.

Stjórnin innan hinna 27 stjórnarsvæða er kosin á 5 ára fresti en þessi stjórnarsvæði skiptast í 3 stærri svæði sem er stjórnað af einu stjórnarhöfði. Fyrstu kosningar innan stjórnarsvæðanna 27 voru 21. nóvember 2004 og vann UDF-flokkurinn 70% sætanna.

Þriðju kosningarnar eftir að ríkið fékk fjölflokkastjórn áttu að vera 18. maí 2004 en var frestað um tvo daga eftir áfrýjun til hærri dómstóla frá uppreisnarbandalaginu Mgwirizano (eining) um ólöglegar atkvæðaskráningar. Kosningaeftirlitsmenn frá ESB og breska samveldinu sögðu þó að kosningar gengju friðsamlega fram.

Utanríkismál

Malaví rekur enn þá utanríkisstefnu sem Banda setti í stjórnartíð sinni. Landið hefur góð sambönd við mikilvæg vesturlönd. Náið samband Malaví við Suður-Afríku undir aðskilnaðarstefnunni (apartheid) hafði slæm áhrif á samband landsins við önnur ríki Afríku en þetta lagaðist þó við endalok apartheid árið 1994.

Frá 1985 til 1995 tók landið við meira en 1 milljón flóttamönnum frá Mósambík. Þetta hafði mikil áhrif á hagkerfi Malaví en ýtti þó undir alþjóðlegan stuðning. Árið 1996 sótti fjöldi Rúanda- og Kongómanna um landvistarleyfi. Ríkisstjórnin tók ekki fyrir leyfin en notaði þó hugtakið „hæli í fyrsta landi“ sem átti að þýða að ef fólk hafði leitað hælis í öðru landi fyrst fengi það ekki leyfi.

Mikilvæg lönd sem veita fjár til Malaví eru meðal annars Bandaríkin, Kanada, Líbýa, Þýskaland, Ísland, Japan, Holland, Noregur, Finnland, Svíþjóð, Tævan og Bretland. Einnig eru það Alþjóðabankinn, Alþjóðlegi gjaldeyrissjóðurinn, ESB og Sameinuðu þjóðirnar. Í október 2006 var tilkynnt að söngkonan Madonna væri í Malaví til að sinna munaðarlausum börnum.[3]

Þróunarsamvinnustofnunu Íslands (ÞSSÍ) hefur meðal annars byggt framhaldsskóla[4] í landinu en auk þess hafa sjálfboðaliðar og hjúkrunarfræðinemar frá unnið í landinu. Skemmst er þess að minnast þegar landlæknir[5] fór til starfa í landinu til eins árs.

Stjórnarsvæði

Malaví skiptist í 27 svæði innan þriggja landshluta:

Nr Svæði Flatarmál í km² Íbúar Íbúar á km²
Central Region 35.592 4.066.340 114,2
1 Dedza 3.624 486.682 134,3
2 Dowa 3.041 411.387 135,3
3 Kasungu 7.878 480.659 61,0
4 Lilongwe 6.159 1.346.360 218,6
5 Mchinji 3.356 324.941 96,8
6 Nkhotakota 4.259 229.460 53,9
7 Ntcheu 3.424 370.757 108,3
8 Ntchisi 1.655 167.880 101,4
9 Salima 2.196 248.214 113,0
Northern Region 26.931 1.233.560 45,8
10 Chitipa 4.288 126.799 29,6
11 Karonga 3.355 194.572 58,0
12 Likoma 18 8.074 448,6
13 Mzimba 10.430 610.994 59,1
14 Nkhata Bay 4.071 164.761 40,5
15 Rumphi 4.769 128.360 26,9
Southern Region 31.754 4.633.968 145,9
16 Balaka 2.193 253.098 115,4
17 Blantyre 2.012 809.397 402,3
18 Chikwawa 4.755 356.682 75,0
19 Chiradzulu 767 236.050 307,8
20 Machinga 3.771 369.614 98,0
21 Mangochi 6.273 610.239 97,3
22 Mulanje 2.056 428.322 208,3
23 Mwanza 2.295 138.015 60,1
24 Nsanje 1.942 194.924 100,4
25 Thyolo 1.715 458.976 267,6
26 Phalombe 1.394 231.990 166,4
27 Zomba 2.580 546.661 211,9
Malaví alls 94.276 9.933.868 105,4

(Tölurnar eru úr manntalinu í september 1998[6])

Lýðfræði

Upplýsingarit sem sýnir fólksfjölgun í þúsundum frá 1961 til 2003

Malavar eru af Marövum komnir en þeir skiptust í tvær greinar þegar þeir komu á svæðið fyrir um 600 árum síðan. Forfeður Chewa-fólksins tóku sér stöðu við vesturströnd Malaví-vatns á meðan forfeður nyajan-fólksisns settust að við austurströnd þess. Chewarnir eru 90% þeirra sem búa í miðhluta landsins (Central Region) á meðan nyajan ríkja í suðurhlutanum og tumbuka-fólkið í norðurhlutanum. Í landinu búa einnig Evrópu- og Asíubúar sem komu til landsins til starfa við trúboð. Evrópubúarnir eru flestir bretar eða portúgalir sem komu frá Mósambík á meðan Asíubúarnir eru flestir indverjar.

Lýðfræðileg staða

Meðal lífaldur malava er í dag ekki nema 36,5 ár; 5 árum lægri en fyrir 50 árum síðan. Þetta mikla fall kemur af ólíkum ástæðum:

  • lág laun (meðaldaglaun eru undir $1)
  • næringarskortur
  • lélegt heilbrigðiskerfi
  • lélegt menntakerfi
  • útbreiðsla HIV/alnæmis
  • hagkerfishömlur ríkisstjórnarinnar

Heilsa

Barnadauði er nú 103 börn á hverja 1000 fæðingu. Yfir 1 milljón börn eru foreldralaus, þar af eru 700 þúsund þeirra foreldralaus vegna þess að foreldrarnir létust úr alnæmi. Samkvæmt útreikningum ríkisstjórnarinnar eru 12,4% íbúa landsins HIV-smitaðir og 90 þúsund látinna árið 2003 létust úr alnæmi[7]

Mataræði

Undirstaða mataræðis er maís en undanfarin ár hefur uppskerubrestur verið árviss. Neyðin var þó hvað verst árið 2002 þegar uppskeran reyndist tæp hjá þriðjungi íbúanna. Árið eftir var hún knöpp á 30% íbúanna.

Endurteknar hungursneyðir er vegna ólíkra ástæðna, s.s.:

  • Of einhæfri ræktun
  • lélegri dreifingu áburðar
  • þurrka
  • útbreiðslu alnæmis
  • malaríu
  • spillingu í stjórnkerfi landsins

Hjálparstofnanir hjálpa fólki landsins með því að dreifa matvælum og munaðarvöru. Ríkisstjórnin hefur einnig ýtt úr vör verkefni sem á að hjálpa fólki að komast í ræktun með því að dreifa maís-fræjum og áburði en verkefnið hefur verið misnotað og varningurinn ekki komist í hendur þeirra sem átti hann eyrnamerktann. Bingu wa Mutharika-stjórnin hætti þessu verkefni með því að draga úr dreifingu áburðar til bænda. Árið 2005 lýsti forsetinn því yfir að í landinu ríkti „þjóðarhörmung vegna matarskorts“.[8]

Menning

Trúarbrögð

Manndómsvígsla í Yao-ættbálknum

Flestir Malavar eru kristnir og eru 55 af hundraði þeirra mótmælendur, 20% rómversk-kaþólskir. Kristninni er blandað saman við gamlar hefðir sem innibera meðal annars dansa og grímur. 20% íbúa eru múslimar og halda flestir til á ströndum Malaví-vatns. Um 5% íbúa hafa önnur trúarbrögð og stunda dansa og aðra helgisiði.

Tónlist

Maður í Malaví spilar á tréspil

Frá gamalli tíð hafa Malavar verið farandfólk og þess vegna hefur tónlist þeirra dreifst um alla sunnanverða Afríku. Fáir malavískir tónlistarmenn hafa hlotið frægð í útlöndum. Eitt af því sem ýtti undir að erlend tónlist ruddi sér rúms var að hermenn í seinni heimsstyrjöld tóku hana með sér til landsins. Undir lok stríðsins var banjó- og gítartónlist vinsælasta danstónlistin.

Á 7. áratug síðustu aldar var afríska kwela-tónlistin hvað vinsælust og stærstu stjörnurnar voru Daniel Kachamba & His Kwela Band. Malavískur djass ruddi sér einnig til rúms með hljómsveitum á borð við Jazz Giants, Linengwe River Band, Mulanje Mountain Band og Chimvu Jazz. Tónlistin líktist þó ekki bandaríska frænda sínum. Í byrjun 8. áratugarins kom rafmagnsgítarinn til landsins og hafði þar með áhrif á tónlistarlíf landans. Inn ruddist bandarískt rokk og ról, sálartónlist og fönk.

Á 9. áratugnum komu angar af sokous-tónlist frá Austur-Kongó og breyttist í malavísku útgáfuna kwasa kwasa. Á þessum tíma var einnig trúartónlist (gospel) vinsæl en vinsældir hennar jukust á 10. áratugnum og sérstaklega eftir heimsókn páfans árið 1998. Trúartónlistin var huggun í fátækt landins. Reggítónlist varð einnig vinsæl, sérstaklega við strendur Malaví-vatns.

Íþróttir

Vinsælustu íþróttirnar í Malaví eru knattspyrna en einnig þær íþróttir sem hvað mest voru stundaðar í breska heimsveldinu. Knattspyrnan er stunduð á nýplægðum ökrum í sveitum landsins og hefur landið knattspyrnulandslið karla. Konur stunda meira netbolta. Eftir nýlendutíð landsins hafa komið nýjar íþróttir á borð við blak og körfuknattleik.

Frjálsar íþróttir og víðavangshlaup hefur þróast eftir að landið varð óháð bretum. Frumkvöðull í því var dr. Harold Salmon, trúboði sem starfaði í Malaví á árunum 1966 til 1968. Þekktasta frjáls-íþróttakempa Malaví er Catherine Chikwakwa sem nú býr og æfir í Þýskalandi. Við háskólann í Malaví eru einnig íþróttamenn og eru íþróttirnar í uppgangi í landinu.

Aðrar íþróttir á borð við tennis og veggjatennis eru einnig stundaðar, þó í minna mæli. Áhrifin koma úr sjónvarpi og hlaut veggjatennis-landsliðið þátttökurétt á Samveldisleikunum 2006.

Tilvísanir

  1. Auður H. Ingólfsdóttir (1999). „Smárit ÞSSÍ, nr.1 – Malaví“ (PDF). Þróunarsamvinnustofnun Íslands, Reykjavík. Sótt 3. apríl 2007.
  2. „8.000 manns nú talin hafa misst heimili sín í flóðum á Malaví“. Sótt 3. mars 2006.
  3. „Madonna ætlar að hjálpa afrískum börnum“. Sótt 4. október 2006.
  4. „Þróunarsamvinnustofnun byggir framhaldsskóla í Malaví“. Sótt 3. október 2006.
  5. „Landlæknir og framkvæmdastjóri Heilbrigðisstofnunar Suðurnesja til starfa í Malaví“. Sótt 25. ágúst 2006.
  6. „Malawi Districts“. Sótt 18. mars 2007.
  7. „CIA - The World Factbook -- Malawi“. Sótt 28. júlí 2007.
  8. „Forseti Malaví lýsir yfir þjóðarhörmungum vegna matarskorts“. Sótt 15. október 2006.

Heimildir

  • Kalinga, Owen J. M. og Crosby, Cynthia A. Historical Dictionary of Malawi, 3. útg. (Scarecrow Press, 2001) ISBN 0-8108-3481-2
  • Mitchell, Maura. „Living Our Faith“: The Lenten Pastoral Letter of the Bishops of Malawi and the Shift to Multiparty Democracy, 1992–1993. Journal for the Scientific Study of Religion. Mars 2002; 41(1):bls. 5–18.
  • „CIA - The World Factbook -- Malawi“. Sótt 30. desember 2006.
  • Fyrirmynd greinarinnar var „Malawi“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 30. september 2006.
  • Fyrirmynd greinarinnar var „Malawi“ á norsku útgáfu Wikipedia. Sótt 9. desember 2006.

Tenglar

Ríkisstjórn
Fréttir
Yfirlit
Skrár
Greinar