„Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
Bauv19 (spjall | framlög)
Bauv19 (spjall | framlög)
Ekkert breytingarágrip
Lína 1: Lína 1:
[[Mynd:Önundarfjörður 03.JPG|thumb|Leifar hvalstöðvarinnar á Sólbakka í Önundarfirði.]]
[[Mynd:Önundarfjörður 03.JPG|thumb|Leifar hvalstöðvarinnar á Sólbakka í Önundarfirði.]]
Lengst af voru [[hvalveiðar]] við Ísland í atvinnuskyni eingöngu stundaðar af erlendum þjóðum. Í upphafi 17. aldar voru það [[Baskar]] og [[Holland|Hollendingar]] en eftir að þær þjóðir hurfu á brott við aldamótin 1700 var lítið um hvalveiðar á Íslandi. Þar til við lok 19. aldar er Norðmenn hófu að skutla hvali í meira mæli en áður þekktist. Norsku hvalveiðimennirnir reistu fyrst hvalstöðvar á Vestfjörðum, en í byrjun 20. aldar færðu þeir sig um set til Austurlands í leit nýrra miða eftir að hafa ofveitt hvali fyrir Vestan.<ref name=":2" />
Lengst af voru [[hvalveiðar]] við Ísland í atvinnuskyni aðeins stundaðar af erlendum þjóðum. Í upphafi 17. aldar voru það [[Baskar]] og [[Holland|Hollendingar]] en eftir að þær þjóðir hurfu á brott við aldamótin 1700 var lítið um hvalveiðar á Íslandi. Þar til við lok 19. aldar er Norðmenn hófu að skutla hvali við Ísland í meira mæli en áður þekktist. Norsku hvalveiðimennirnir reistu fyrst hvalstöðvar á Vestfjörðum, en í byrjun 20. aldar færðu þeir sig um set til Austurlands í leit nýrra miða eftir að hafa ofveitt hvali fyrir Vestan.<ref name=":2" />


Um leið og norsku hvalveiðimennirnir byrjuðu að skutla hvali við Ísland hófust talsverðar deilur meðal Íslendinga, einkum á þeim svæðum þar sem Íslendingar áttu mikið undir fiskveiðum.<ref name=":4">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 20.</ref> Margir Íslendingar sögðu að norsku hvalveiðimennirnir væru eins og „farfuglar“ sem greiddu lítið, eða nær ekkert, í skatta á meðan þeir mokgræddu á hvalveiðunum. Þó voru helstu rökin gegn þeim trúin á tengsl milli hval- og fiskveiða (oft nefnt hvalrekstarkenningin). Líktu Íslendingar hvalnum saman við fjárhund sem smalaði síldinni saman úti á hafi og ræki hana inn á firði þar sem möguleiki væri fyrir Íslendinga að veiða hana.<ref>Trausti Einarsson. (1987). ''Hvalveiðar við Ísland 1600-1939'', bls. 124.</ref>
Um leið og norsku hvalveiðimennirnir byrjuðu að skutla hvali við Ísland hófust talsverðar deilur meðal Íslendinga, einkum á þeim svæðum þar sem Íslendingar áttu mikið undir fiskveiðum.<ref name=":4">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 20.</ref> Margir Íslendingar sögðu að norsku hvalveiðimennirnir væru eins og „farfuglar“ sem greiddu lítið, eða nær ekkert, í skatta á meðan þeir mokgræddu á hvalveiðunum. Þó voru helstu rökin gegn þeim trúin á tengsl milli hval- og fiskveiða (oft nefnt hvalrekstrarkenningin). Líktu Íslendingar hvalnum saman við fjárhund sem smalaði síldinni saman úti á hafi og ræki hana inn á firði þar sem möguleiki væri fyrir Íslendinga að veiða hana.<ref>Trausti Einarsson. (1987). ''Hvalveiðar við Ísland 1600-1939'', bls. 124.</ref>


Samtíða aukinni þjóðerniskennd meðal Íslendinga í byrjun 20. aldar óx andstaðan gegn hvalveiðum Norðmanna.<ref>Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 21.</ref> Í kjölfarið bönnuðu Íslendingar stórhvalveiðar árið 1915. Flutningsmaður tillögunar rökstyður bannið á þann veg að hann væri fullviss um að sýnt hafði verið fram á tengsl hval- og fiskveiða og að hætta væri á að norsku hvalveiðimennirnir mundu útrýma hvalnum með öllu með fram ströndum Íslands. Að auki mundi hvalveiðibannið leyfa stofninum að jafna sig svo að Íslendingar gætu sjálfir byrjað að skutla hvali er fram liðu stundir.<ref>Trausti Einarsson. (1987). ''Hvalveiðar við Ísland 1600-1939,'' bls. 134.</ref>
Samtíða aukinni þjóðerniskennd meðal Íslendinga í byrjun 20. aldar jókst andstaðan gegn hvalveiðum Norðmanna.<ref>Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 21.</ref> Í kjölfarið bönnuðu Íslendingar stórhvalveiðar árið 1915. Flutningsmaður tillögunar rökstyður bannið á þann veg að hann væri fullviss um að sýnt hafði verið fram á tengsl hval- og fiskveiða og að hætta væri á að norsku hvalveiðimennirnir mundu útrýma hvalnum með öllu með fram ströndum Íslands. Að auki mundi hvalveiðibannið leyfa stofninum að jafna sig svo að Íslendingar gætu sjálfir byrjað að skutla hvali er fram liðu stundir.<ref>Trausti Einarsson. (1987). ''Hvalveiðar við Ísland 1600-1939,'' bls. 134.</ref>


Norsku hvalveiðimennirnir höfðu umtalsverð áhrif á íslenskt efnahags-, menningar- og pólitísk líf Íslendinga á þeim tíma sem þeir stunduðu veiðar við Ísland.
Norsku hvalveiðimennirnir höfðu umtalsverð áhrif á íslenskt efnahags-, menningar- og pólitísk líf Íslendinga á þeim tíma sem þeir stunduðu hvalveiðar við Ísland.


''Aðalgrein: [[Áhrif erlendra hvalveiðimanna á íslenskt samfélag, 1600-1915]]''
''Aðalgrein: [[Áhrif erlendra hvalveiðimanna á íslenskt samfélag, 1600-1915]]''
Lína 17: Lína 17:
Norðmenn reistu hvalstöð á [[Dvergasteinseyri]] í [[Álftafjörður (Ísafjarðardjúpi)|Álftafirði]] árið 1896 og stunduðu þar hvalveiðar til ársins 1903.
Norðmenn reistu hvalstöð á [[Dvergasteinseyri]] í [[Álftafjörður (Ísafjarðardjúpi)|Álftafirði]] árið 1896 og stunduðu þar hvalveiðar til ársins 1903.


Hvalstöðin er nú tóftir einar en eftir að [[fornleifaskráning]] á landi var gerð á svæðinu voru níu mannvirki skráð frá veru hvalveiðimanna, eins og smiðja og bræðsla. Alls voru liðlega 150 gripir skráðir á landi og var stærsti gripaflokkurinn hvalbein en einnig var mikið magn leirkers, eins og brot af matardiskum, skráð.<ref name=":0">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 7-10.</ref>
Hvalstöðin er nú tóftir einar en eftir að [[fornleifaskráning]] á landi var gerð á svæðinu voru níu mannvirki skráð frá veru hvalveiðimanna, eins og smiðja og bræðsla. Alls voru liðlega 150 gripir skráðir á landi og var stærsti gripaflokkurinn hvalbein en einnig var mikið magn leirkers, eins og matardiskar og skálar, skráð. [[Neðansjávarfornleifafræði|Skráning neðansjávar]] sýndi talsvert af minjum norðanmegin eyrarinnar. Þegar allt var talið voru rúmlega 30 gripir skráðir í sjónum og voru það helst hvalbein og steinkol, en steinkol voru notuð sem eldsneyti fyrir gufubáta hvalveiðimanna. Leifar [[Barkskip|barksskip<nowiki/>s]] var jafnframt skráð sem sökk skammt frá hvalstöðinni árið 1906.<ref name=":0">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 7-10.</ref>[[Mynd:DVS bræðsla SA2.jpg|thumb|Í forgrunni sjást leifar stromps sem tilheyrði bræðslu hvalveiðimanna á Dvergasteinseyri. Horft í suðaustur.|259x259dp]]Út frá niðurstöðum fornleifaskráningarinnar hefur tekist að fá skýrari mynd af athöfnum hvalveiðimanna á Dvergasteinseyri. Hvalveiðimennirnir reistu smiðju sunnan á eyrinni og fjarri öðrum mannvirkjum til þess að varna því að eldur brytist út um stöðina. Var bræðslunni fundinn staður norðvestan á eyrinni og með fram norðurfjörunni verkaði fólk hvali. Hvalveiðimennirnir hirtu aðeins þá hluta hvalsins sem hægt var að nota til lýsisgerðar og skilið aðra hluta af þeim í fjörunni sem ekki nýttist til þess háttar framleiðslu. Við bryggjuna norðanmegin á eyrinni lágu skip við höfn. Eftir hverja veiðiferð þurftu hvalveiðimennirnir að hreinsa skipin og hentu þeir öllu ruslinu sem hlóðst upp í ferðinni beint út í sjó, til dæmis áfengisflöskum og steinkolum. Austast á eyrinni voru skráðar minjar um bryggju og tvær verkfærageymslur í grennd svo að sennilega hefur [[skipakví]]. Oft á tíðum skemmdust hvalskip í veiðiferðum og var algengt að hafa skipakví á landstöðum þar sem möguleiki væri á að lagfæra skipin á stuttum tíma svo að hægt að senda þau sem fyrst aftur til veiða.<ref name=":3">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 25.</ref>


[[Neðansjávarfornleifafræði|Skráning neðansjávar]] sýndi talsvert af minjum norðan megin eyrarinnar. Þegar allt var talið voru rúmlega 30 gripir skráðir í sjónum og voru það helst hvalbein og steinkol, en steinkol voru notuð sem eldsneyti fyrir gufubáta hvalveiðimanna. Leifar [[Barkskip|barksskip<nowiki/>s]] var jafnframt skráð sem sökk skammt frá hvalstöðinni árið 1906.<ref name=":0" />[[Mynd:DVS bræðsla SA2.jpg|thumb|Í forgrunni sjást leifar stromps sem tilheyrði bræðslu hvalveiðimanna á Dvergasteinseyri. Horft í suðaustur.|259x259dp]]Út frá niðurstöðum fornleifaskráningarinnar hefur tekist að fá skýrari mynd af athöfnum hvalveiðimanna á Dvergasteinseyri. Hvalveiðimennirnir reistu smiðju sunnan á eyrinni og fjarri öðrum mannvirkjum til þess að varna því að eldur brytist út um hvalstöðina. Var bræðslunni fundinn staður norðvestan á eyrinni og með fram norðurfjörunni verkaði fólk hvali. Hvalveiðimennirnir hirtu aðeins þá hluta hvalsins sem hægt var að nota til lýsisgerðar og skilið afganginn af þeim í fjörunni sem ekki nýttist til þess háttar framleiðslu. Við bryggjuna norðan megin á eyrinni lágu skip við höfn. Eftir hverja veiðiferð þurftu hvalveiðimennirnir að hreinsa skipin og hentu þeir öllu ruslinu sem hlóðst upp í ferðinni beint út í sjó, til dæmis áfengisflöskum og steinkolum. Austast á eyrinni voru skráðar minjar um bryggju og tvær verkfærageymslur í grennd svo að sennilega hefur verið þar [[skipakví]]. Oft á tíðum skemmdust hvalskip í veiðiferðum og var algengt að hafa skipakví á landstöðum þar sem möguleiki væri á að lagfæra skipin á stuttum tíma svo að hægt að senda þau sem fyrst aftur til veiða.<ref name=":3">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 25.</ref>
Leifar hvalstöðvarinnar eru ekki í neinni hættu vegna byggingarframkvæmda eða náttúruváar. Hvalstöðin hefur þó orðið fyrir raski á 20. öld, en eitt steypumannvirki var reist að hluta til ofan á rúst hvalveiðimanna og að auki hefur seinni tíma vegagerð skemmt bræðsluna.<ref name=":3" />

Leifar hvalstöðvarinnar eru ekki í neinni hættu vegna byggingarframkvæmda eða náttúruváar. Hvalstöðin hefur þó orðið fyrir raski á 20. öld, en eitt steypumannvirki var reist að hluta til ofan á rúst hvalveiðimanna og einnig hefur seinni tíma vegagerð skemmt bræðsluna.<ref name=":3" />


=== Höfðaoddi ===
=== Höfðaoddi ===
Lína 25: Lína 27:
Hvalveiðifélag frá Noregi, byggði hvalstöð á Höfðaödda í [[Dýrafjörður|Dýrafirði]] árið 1893 og í kjölfarið endurnefndu þeir staðinn Framnes. Flutti félagið starfsemi sína til [[Mjóifjörður (Austfjörðum)|Mjóafjarðar]] á Austurlandi árið 1903.<ref>Trausti Einarsson. (1987). ''Hvalveiðar við Ísland 1600-1939'', bls. 54.</ref>
Hvalveiðifélag frá Noregi, byggði hvalstöð á Höfðaödda í [[Dýrafjörður|Dýrafirði]] árið 1893 og í kjölfarið endurnefndu þeir staðinn Framnes. Flutti félagið starfsemi sína til [[Mjóifjörður (Austfjörðum)|Mjóafjarðar]] á Austurlandi árið 1903.<ref>Trausti Einarsson. (1987). ''Hvalveiðar við Ísland 1600-1939'', bls. 54.</ref>


Túnið á Höfðaodda var sléttað í byrjun 20. aldar og sökum þess var svæðið talsvert raskað áður en fornleifaskráning fór þar fram. Engu að síður tókst að skrá nokkrar minjar eftir norsku hvalveiðimennina eins og ruslahauga, sem innihalda gripi og múrsteinsbrot frá tímum hvalveiðimanna, með fram austur hlið tangans. Yst á tangunum voru fimm mannvirki skráð, þar á meðal bryggja og kolageymsla.<ref>Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld,'' bls. 11-13.</ref>
Túnið á Höfðaodda var sléttað í byrjun 20. aldar og sökum þess var svæðið talsvert raskað áður en fornleifaskráning fór þar fram. Engu að síður tókst að skrá nokkrar minjar eftir norsku hvalveiðimennina eins og ruslahaug með fram austur hlið tangans. Yst á tangunum voru fimm mannvirki skráð, þar á meðal bryggja og kolageymsla.<ref>Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld,'' bls. 11-13.</ref>


Engin mannvirki eða bátar var skráð neðansjávar en vestan við tangann var nokkuð um gripi, til að mynda keramik og kol. Ekki var hægt að skrá austan megin við tangann vegna of mikils sjávargróðurs sem hamlaði sýn. Hugsanlegt er þó að gripir kunni að vera á því svæði.<ref name=":6">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 24-25.</ref>
Engin mannvirki eða bátar voru skráð neðansjávar en vestan við tangann var nokkuð um gripi, til að mynda keramik og kol. Ekki var hægt að skrá austan megin við tangann vegna of mikils sjávargróðurs sem hamlaði sýn. Hugsanlegt er þó að gripir kunni að vera á því svæði.<ref name=":6">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 24-25.</ref>


Hvalstöðin var nær öll eyðilögð vegna túnasléttunar í upphafi 20. aldar. Þrátt fyrir það þykir ljóst eftir að fornleifaskráning var gerð á svæðinu að grunnsævið austan megin tangans var notað sem geymslusvæði fyrir hvali áður en skorið var í þá. Yst á tanganum hafði bræðslunni verið fundinn staður. Vestan við bræðslunna var bryggja reist. Tvær geymslur voru skráðar uppi á landi við bryggjuna, þar af ein kolageymsla.<ref name=":6" />
Hvalstöðin var nær öll eyðilögð vegna túnasléttunar í upphafi 20. aldar. Þrátt fyrir það þykir ljóst eftir að fornleifaskráning var gerð á svæðinu að grunnsævið austan megin tangans var notað sem geymslusvæði fyrir hvali áður en skorið var í þá. Yst á tanganum hafði bræðslunni verið fundinn staður. Vestan við bræðslunna var bryggja reist. Tvær geymslur voru skráðar uppi á landi við bryggjuna, þar af ein kolageymsla.<ref name=":6" />
Lína 39: Lína 41:


=== Sólbakki ===
=== Sólbakki ===
Hvalstöðin á Sólbakka við [[Önundarfjörður|Önundarfjörð]] var byggð árið 1889. Árið 1901 varð stöðin eldi að bráð þegar það kviknaði út frá lýsislampa. Ákveðið var endureisa stöðina og búið var byggja verksmiðjuháf á Hóli á Hvilftarströnd áður en ákveðið var hætta við allar framkvæmdir þar og reisa fremur hvalstöðina á rústum gömlu stöðvarinnar á Sólbakka.<ref name=":2" />
Hvalstöðin á Sólbakka við [[Önundarfjörður|Önundarfjörð]] var byggð árið 1889. Árið 1901 varð stöðin eldi að bráð þegar það kviknaði út frá lýsislampa. Fyrir eldsvoðan á Sólbakka höfðu eigendur hvalfélags Sólbakka reist hvalstöð á Asknesi í Mjóafirði á Austurlandi. Eftir brunann á Sólbakka árið 1901 voru allar veiðar fyrirtækisins stundaðar frá Austurlandi.<ref>Trausti Einarsson (1987). ''Hvalveiðar við Ísland 1600-1939'', bls 53.</ref>


Hvalstöðin á Sólbakka var að mestu eyðilögð fyrir lagninu þjóðvegar á 20. öld. Aðeins múrsteinsstrompur og gufuketill eru nú eftir af stöðinni.<ref name=":5">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 24.</ref>
Hvalstöðin á Sólbakka var að mestu eyðilögð fyrir lagninu þjóðvegar á 20. öld. Aðeins múrsteinsstrompur og gufuketill eru nú eftir af stöðinni.<ref name=":5">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 24.</ref>
Lína 47: Lína 49:
Hvalstöðin á Uppsalaeyri í [[Seyðisfjörður (Ísafjarðardjúpi)|Seyðisfirði]] var reist árið 1897 og meðal eiganda var [[Ásgeirsverslun|Ágeirsverslunin]] á Ísafirði. Umræða var um að færa stöðina til Straumsvíkur í Hafnarfirði við aldamótin 1900 en hætt var við þau áform. Á endanum var hvalstöðinni valinn staður á Svínastekki við [[Reyðarfjörður|Reyðarfjörð]] á Austurlandi og hófust veiðar þar árið 1904.<ref>Trausti Einarsson. (1987). ''Hvalveiðar við Ísland 1600-1939'', bls. 55-56.</ref>
Hvalstöðin á Uppsalaeyri í [[Seyðisfjörður (Ísafjarðardjúpi)|Seyðisfirði]] var reist árið 1897 og meðal eiganda var [[Ásgeirsverslun|Ágeirsverslunin]] á Ísafirði. Umræða var um að færa stöðina til Straumsvíkur í Hafnarfirði við aldamótin 1900 en hætt var við þau áform. Á endanum var hvalstöðinni valinn staður á Svínastekki við [[Reyðarfjörður|Reyðarfjörð]] á Austurlandi og hófust veiðar þar árið 1904.<ref>Trausti Einarsson. (1987). ''Hvalveiðar við Ísland 1600-1939'', bls. 55-56.</ref>


Fornleifaskráning á landi sýndi að mikil umsvif höfðu verið á eyrinni þrátt fyrir að hún hafi verið með aflaminnstu hvalstöðum Norðmanna. Í heildina voru skráð tíu mannvirki á eyrinni og tengdust sex þeirra norsku hvalveiðimönnunum, þar á meðal leifar tunnapalla, en á þeim voru hvallýsistunnur geymdar. Rúmlega 130 gripir voru skráðir á landi og var langstærsti parturinn af þeim múrsteinbrot úr mannvirkjum hvalveiðimanna.<ref name=":1">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 14-18.</ref>[[Mynd:Uppsalaeyri 1900.jpg|thumb|Uppsalaeyri við aldamótin 1900. |290x290px]]Hátt í 40 gripir voru skráðir neðansjávar sem tengdust setu hvalveiðimanna á Uppsalaeyri, til að mynda hvalbein, flöskur, keramiksmunir og steinkol.<ref>Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 26.</ref>
Fornleifaskráning á landi sýndi að mikil umsvif höfðu verið á eyrinni þrátt fyrir að hún hafi verið með aflaminnstu hvalstöðum Norðmanna. Í heildina voru sex mannvirki eftir norsku hvalveiðimannanna skráð, þar á meðal leifar tunnapalla, en á þeim voru hvallýsistunnur geymdar. Rúmlega 130 gripir voru skráðir á landi og var langstærsti parturinn af þeim múrsteinbrot úr mannvirkjum hvalveiðimanna.<ref name=":1">Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 14-18.</ref>[[Mynd:Uppsalaeyri 1900.jpg|thumb|Uppsalaeyri við aldamótin 1900. |290x290px]]Hátt í 40 gripir voru skráðir neðansjávar sem tengdust setu hvalveiðimanna á Uppsalaeyri, til að mynda hvalbein, flöskur, keramiksmunir og steinkol.<ref>Gylfi Björn Helgason. (2015). ''Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld'', bls. 26.</ref>
Eftir að fornleifaskráning fór fram á eyrinni þá leiddi það í ljós að verkun hvala hafi sennilega farið fram á fjörinni sunnan sumarhússins. Frá fjörunni var stutt að fara í bræðsluna sem var byggð á þeim sem stað sem sumarbústaðurinn er nú á. Þegar hvallýsið var tilbúið hefur það verið sett í tunnur og geymt á pöllum rétt vestan við bræðsluna. Syðst á eyrinni hafði verkfærageymslu ásamt [[skipakví]] verið valinn staður.<ref name=":1" />
Eftir að fornleifaskráning fór fram á eyrinni þá leiddi það í ljós að verkun hvala hafi sennilega farið fram á fjörinni sunnan sumarhússins. Frá fjörunni var stutt að fara í bræðsluna sem var byggð á þeim sem stað sem sumarbústaðurinn er nú á. Þegar hvallýsið var tilbúið hefur það verið sett í tunnur og geymt á pöllum rétt vestan við bræðsluna. Syðst á eyrinni hafði verkfærageymslu ásamt [[skipakví]] verið valinn staður.<ref name=":1" />



Útgáfa síðunnar 24. apríl 2016 kl. 18:57

Leifar hvalstöðvarinnar á Sólbakka í Önundarfirði.

Lengst af voru hvalveiðar við Ísland í atvinnuskyni aðeins stundaðar af erlendum þjóðum. Í upphafi 17. aldar voru það Baskar og Hollendingar en eftir að þær þjóðir hurfu á brott við aldamótin 1700 var lítið um hvalveiðar á Íslandi. Þar til við lok 19. aldar er Norðmenn hófu að skutla hvali við Ísland í meira mæli en áður þekktist. Norsku hvalveiðimennirnir reistu fyrst hvalstöðvar á Vestfjörðum, en í byrjun 20. aldar færðu þeir sig um set til Austurlands í leit nýrra miða eftir að hafa ofveitt hvali fyrir Vestan.[1]

Um leið og norsku hvalveiðimennirnir byrjuðu að skutla hvali við Ísland hófust talsverðar deilur meðal Íslendinga, einkum á þeim svæðum þar sem Íslendingar áttu mikið undir fiskveiðum.[2] Margir Íslendingar sögðu að norsku hvalveiðimennirnir væru eins og „farfuglar“ sem greiddu lítið, eða nær ekkert, í skatta á meðan þeir mokgræddu á hvalveiðunum. Þó voru helstu rökin gegn þeim trúin á tengsl milli hval- og fiskveiða (oft nefnt hvalrekstrarkenningin). Líktu Íslendingar hvalnum saman við fjárhund sem smalaði síldinni saman úti á hafi og ræki hana inn á firði þar sem möguleiki væri fyrir Íslendinga að veiða hana.[3]

Samtíða aukinni þjóðerniskennd meðal Íslendinga í byrjun 20. aldar jókst andstaðan gegn hvalveiðum Norðmanna.[4] Í kjölfarið bönnuðu Íslendingar stórhvalveiðar árið 1915. Flutningsmaður tillögunar rökstyður bannið á þann veg að hann væri fullviss um að sýnt hafði verið fram á tengsl hval- og fiskveiða og að hætta væri á að norsku hvalveiðimennirnir mundu útrýma hvalnum með öllu með fram ströndum Íslands. Að auki mundi hvalveiðibannið leyfa stofninum að jafna sig svo að Íslendingar gætu sjálfir byrjað að skutla hvali er fram liðu stundir.[5]

Norsku hvalveiðimennirnir höfðu umtalsverð áhrif á íslenskt efnahags-, menningar- og pólitísk líf Íslendinga á þeim tíma sem þeir stunduðu hvalveiðar við Ísland.

Aðalgrein: Áhrif erlendra hvalveiðimanna á íslenskt samfélag, 1600-1915

Hvalveiðistöðvar Norðmanna á Vestfjörðum

Norskir hvalveiðimenn tóku fyrstu skóflustunguna fyrir grunni hvalstöðvar á Langeyri á Vestfjörðum árið 1883 og rúmum tíu árum síðar höfðu þeir reist alls átta stöðvar þar í kring. Skömmu eftir aldamótin 1900 höfðu þeir þó gengið svo nærri hvalastofninum við Vestfirði að þeir færðu sig til Austurlands í leit nýrra miða.[1]

Dvergasteinseyri

Kort af hvalstöð Norðmanna á Dvergasteinseyri í Álftafirði. Minjar hvalveiðimanna eru merktar með grænu og leifar barksskips með ljósgráu.

Norðmenn reistu hvalstöð á Dvergasteinseyri í Álftafirði árið 1896 og stunduðu þar hvalveiðar til ársins 1903.

Hvalstöðin er nú tóftir einar en eftir að fornleifaskráning á landi var gerð á svæðinu voru níu mannvirki skráð frá veru hvalveiðimanna, eins og smiðja og bræðsla. Alls voru liðlega 150 gripir skráðir á landi og var stærsti gripaflokkurinn hvalbein en einnig var mikið magn leirkers, eins og brot af matardiskum, skráð.[6]

Skráning neðansjávar sýndi talsvert af minjum norðan megin eyrarinnar. Þegar allt var talið voru rúmlega 30 gripir skráðir í sjónum og voru það helst hvalbein og steinkol, en steinkol voru notuð sem eldsneyti fyrir gufubáta hvalveiðimanna. Leifar barksskips var jafnframt skráð sem sökk skammt frá hvalstöðinni árið 1906.[6]

Í forgrunni sjást leifar stromps sem tilheyrði bræðslu hvalveiðimanna á Dvergasteinseyri. Horft í suðaustur.

Út frá niðurstöðum fornleifaskráningarinnar hefur tekist að fá skýrari mynd af athöfnum hvalveiðimanna á Dvergasteinseyri. Hvalveiðimennirnir reistu smiðju sunnan á eyrinni og fjarri öðrum mannvirkjum til þess að varna því að eldur brytist út um hvalstöðina. Var bræðslunni fundinn staður norðvestan á eyrinni og með fram norðurfjörunni verkaði fólk hvali. Hvalveiðimennirnir hirtu aðeins þá hluta hvalsins sem hægt var að nota til lýsisgerðar og skilið afganginn af þeim í fjörunni sem ekki nýttist til þess háttar framleiðslu. Við bryggjuna norðan megin á eyrinni lágu skip við höfn. Eftir hverja veiðiferð þurftu hvalveiðimennirnir að hreinsa skipin og hentu þeir öllu ruslinu sem hlóðst upp í ferðinni beint út í sjó, til dæmis áfengisflöskum og steinkolum. Austast á eyrinni voru skráðar minjar um bryggju og tvær verkfærageymslur í grennd svo að sennilega hefur verið þar skipakví. Oft á tíðum skemmdust hvalskip í veiðiferðum og var algengt að hafa skipakví á landstöðum þar sem möguleiki væri á að lagfæra skipin á stuttum tíma svo að hægt að senda þau sem fyrst aftur til veiða.[7]

Leifar hvalstöðvarinnar eru ekki í neinni hættu vegna byggingarframkvæmda eða náttúruváar. Hvalstöðin hefur þó orðið fyrir raski á 20. öld, en eitt steypumannvirki var reist að hluta til ofan á rúst hvalveiðimanna og einnig hefur seinni tíma vegagerð skemmt bræðsluna.[7]

Höfðaoddi

Uppmældar minjar á Höfðaodda. Gráar byggingar eru teikningar af hvalstöðinni eftir danska kortagerðarmenn upp úr aldamótunum 1900.[8] Minjar skráðar í fornleifaskráningu eru bleikar.

Hvalveiðifélag frá Noregi, byggði hvalstöð á Höfðaödda í Dýrafirði árið 1893 og í kjölfarið endurnefndu þeir staðinn Framnes. Flutti félagið starfsemi sína til Mjóafjarðar á Austurlandi árið 1903.[9]

Túnið á Höfðaodda var sléttað í byrjun 20. aldar og sökum þess var svæðið talsvert raskað áður en fornleifaskráning fór þar fram. Engu að síður tókst að skrá nokkrar minjar eftir norsku hvalveiðimennina eins og ruslahaug með fram austur hlið tangans. Yst á tangunum voru fimm mannvirki skráð, þar á meðal bryggja og kolageymsla.[10]

Engin mannvirki eða bátar voru skráð neðansjávar en vestan við tangann var nokkuð um gripi, til að mynda keramik og kol. Ekki var hægt að skrá austan megin við tangann vegna of mikils sjávargróðurs sem hamlaði sýn. Hugsanlegt er þó að gripir kunni að vera á því svæði.[11]

Hvalstöðin var nær öll eyðilögð vegna túnasléttunar í upphafi 20. aldar. Þrátt fyrir það þykir ljóst eftir að fornleifaskráning var gerð á svæðinu að grunnsævið austan megin tangans var notað sem geymslusvæði fyrir hvali áður en skorið var í þá. Yst á tanganum hafði bræðslunni verið fundinn staður. Vestan við bræðslunna var bryggja reist. Tvær geymslur voru skráðar uppi á landi við bryggjuna, þar af ein kolageymsla.[11]





Sólbakki

Hvalstöðin á Sólbakka við Önundarfjörð var byggð árið 1889. Árið 1901 varð stöðin eldi að bráð þegar það kviknaði út frá lýsislampa. Fyrir eldsvoðan á Sólbakka höfðu eigendur hvalfélags Sólbakka reist hvalstöð á Asknesi í Mjóafirði á Austurlandi. Eftir brunann á Sólbakka árið 1901 voru allar veiðar fyrirtækisins stundaðar frá Austurlandi.[12]

Hvalstöðin á Sólbakka var að mestu eyðilögð fyrir lagninu þjóðvegar á 20. öld. Aðeins múrsteinsstrompur og gufuketill eru nú eftir af stöðinni.[13]

Uppsalaeyri

Kort af uppmældum minjum á Uppsalaeyri. Minjar hvalveiðimanna merktar með bleiku og sumarhúsið dökkgrátt.

Hvalstöðin á Uppsalaeyri í Seyðisfirði var reist árið 1897 og meðal eiganda var Ágeirsverslunin á Ísafirði. Umræða var um að færa stöðina til Straumsvíkur í Hafnarfirði við aldamótin 1900 en hætt var við þau áform. Á endanum var hvalstöðinni valinn staður á Svínastekki við Reyðarfjörð á Austurlandi og hófust veiðar þar árið 1904.[14]

Fornleifaskráning á landi sýndi að mikil umsvif höfðu verið á eyrinni þrátt fyrir að hún hafi verið með aflaminnstu hvalstöðum Norðmanna. Í heildina voru sex mannvirki eftir norsku hvalveiðimannanna skráð, þar á meðal leifar tunnapalla, en á þeim voru hvallýsistunnur geymdar. Rúmlega 130 gripir voru skráðir á landi og var langstærsti parturinn af þeim múrsteinbrot úr mannvirkjum hvalveiðimanna.[15]

Uppsalaeyri við aldamótin 1900.

Hátt í 40 gripir voru skráðir neðansjávar sem tengdust setu hvalveiðimanna á Uppsalaeyri, til að mynda hvalbein, flöskur, keramiksmunir og steinkol.[16]

Eftir að fornleifaskráning fór fram á eyrinni þá leiddi það í ljós að verkun hvala hafi sennilega farið fram á fjörinni sunnan sumarhússins. Frá fjörunni var stutt að fara í bræðsluna sem var byggð á þeim sem stað sem sumarbústaðurinn er nú á. Þegar hvallýsið var tilbúið hefur það verið sett í tunnur og geymt á pöllum rétt vestan við bræðsluna. Syðst á eyrinni hafði verkfærageymslu ásamt skipakví verið valinn staður.[15]

Hvalstöðin liggur undir miklum skemmdun og hefur bræðsluhúsið meðal annars verið rifið fyrir byggingu sumarhús á sama stað. Að auki hefur verið sáð fyrir trjám ofan á leifum tunnupallanna, en rætur trjáa geta valdið skemmdum á minjum sem eru undir jarðveginum. Jafnframt hafa sumarhúsaeigendurnir nýtt múrsteina frá veggjum hvalstöðvarinnar til þess að búa til grillofn sem og stíg sem liggur frá sumarhúsinu. Aðrar minjar hvalveiðimanna á eyrinni eru einnig í talsverði hættu vegna ágangs manna og framkvæmda.[15]

Tilvísanir

  1. 1,0 1,1 Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19.öld, bls. 19.
  2. Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld, bls. 20.
  3. Trausti Einarsson. (1987). Hvalveiðar við Ísland 1600-1939, bls. 124.
  4. Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld, bls. 21.
  5. Trausti Einarsson. (1987). Hvalveiðar við Ísland 1600-1939, bls. 134.
  6. 6,0 6,1 Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld, bls. 7-10.
  7. 7,0 7,1 Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld, bls. 25.
  8. Trausti Einarsson. (1897). Hvalveiðar við Ísland 1600-1939, bls 71.
  9. Trausti Einarsson. (1987). Hvalveiðar við Ísland 1600-1939, bls. 54.
  10. Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld, bls. 11-13.
  11. 11,0 11,1 Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld, bls. 24-25.
  12. Trausti Einarsson (1987). Hvalveiðar við Ísland 1600-1939, bls 53.
  13. Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld, bls. 24.
  14. Trausti Einarsson. (1987). Hvalveiðar við Ísland 1600-1939, bls. 55-56.
  15. 15,0 15,1 15,2 Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld, bls. 14-18.
  16. Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld, bls. 26.

Heimildir

Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19.öld. Bolungarvík: Rannsóknasetur Háskóla Íslands á Vestfjörðum.

Trausti Einarsson. (1987). Hvalveiðar við Ísland 1600-1939. Í Bergsteinn Jónsson (ritstj.), Sagnfræðirannsóknir: 8. bindi. Reykjavík: Bókaútgáfa menningarsjóðs.

Ítarefni