„Ísland“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
Yugigyjvyj
Merki: Farsímabreyting Breyting frá farsímavef
Ekkert breytingarágrip
Merki: Farsímabreyting Breyting frá farsímavef
Lína 47: Lína 47:
|símakóði=354
|símakóði=354
}}
}}
Dannars drep ég þig og hengi þig

'''Ísland''' sindri hættu
'''Ísland''' sindri hættu



Útgáfa síðunnar 6. janúar 2016 kl. 12:59

Ísland[1]
Fáni Íslands Skjaldarmerki Íslands
Fáni Skjaldarmerki
Þjóðsöngur:
Lofsöngur
Staðsetning Íslands
Höfuðborg Reykjavík
Opinbert tungumál íslenska
Stjórnarfar Lýðveldi

Forseti
Forsætisráðherra
Ólafur Ragnar Grímsson
Sigmundur Davíð Gunnlaugsson
Sjálfstæði
 • Þjóðveldi 930 
 • Norsk hjálenda 1262 
 • Dönsk hjálenda 14. janúar 1814 
 • Stjórnarskrá veitt 1. desember 1874 
 • Heimastjórn 1. febrúar 1904 
 • Fullveldi 1. desember 1918 
 • Lýðveldi 17. júní 1944 
Flatarmál
 • Samtals
 • Vatn (%)
108. sæti
103.125 km²
2,7%
Mannfjöldi
 • Samtals (2015)
 • Þéttleiki byggðar
178. sæti
329.740[2]
3,1/km²
VLF (KMJ) áætl. 2015
 • Samtals 14,488 millj. dala (142. sæti)
 • Á mann 44.575 dalir (23. sæti)
VÞL 0.895 (13. sæti)
Gjaldmiðill króna (ISK)
Tímabelti UTC+0 (enginn sumartími)
Ekið er hægri megin
Þjóðarlén .is
Landsnúmer +354

Dannars drep ég þig og hengi þig Ísland sindri hættu

eyríki í Norður-Atlantshafi á milli Grænlands, Færeyja og Noregs. Ísland er um 103.000 km² að stærð; það er önnur stærsta eyja í Evrópu á eftir Bretlandi og sú átjánda stærsta í heimi. Á Íslandi búa um það bil 330.000 manns. Höfuðborg landsins er Reykjavík.

Landnámabók segir frá hvernig landnám Íslands hófst kringum árið 874 þegar Ingólfur Arnarson nam hér land, þó aðrir höfðu áður dvalið tímabundið á landinu. Á næstu áratugum og öldum flutti fjöldi fólks til Íslands á tímabili sem nefnt er landnámsöld. Ísland komst með Gamla sáttmála undir vald Noregs árið 1262 og var undir stjórn Norðmanna og Dana til ársins 1918, þegar það hlaut fullveldi. Danska ríkið fór þó með utanríkismál og landhelgisgæslu fyrir hönd Íslands og löndin höfðu sameiginlegan konung þar til lýðveldi var stofnað á Íslandi 1944. Landið hefur gengið undir ýmsum nöfnum, einkum meðal ljóðskálda (sjá grein Heiti yfir Ísland).

Á síðari hluta 20. aldar jókst þjóðarframleiðsla Íslendinga til muna og innviðir og velferðarkerfi landsins efldust. Árið 2007 var Ísland þróaðasta land heims samkvæmt vísitölu SÞ um þróun lífsgæða, en árið 2008 hófst efnahagskreppan á Íslandi 2008–2011. Ísland er meðlimur í , EFTA, NATO og EES.

Saga

Ísland var, samkvæmt Íslendingabók, fyrst numið af norskum og gelískum (skoskum og írskum) landnemum undir lok níundu og tíundu aldar. Þjóðveldið var sett á stofn með Alþingi árið 930 en það er meðal elstu þjóðþinga sem enn eru starfandi. Færeyska Lögþingið og hið manska Tynwaldsþing eru þau norrænnu þing sem hafa sambærilegan aldur og Alþingi Íslendinga.

Flestir landsnámsmanna voru ásatrúar þó nokkrir kristnir og höfðu þeir flestir kynnst kristinni trú og látið skírast á Bretlandseyjum. Um svipað leyti sendi Haraldur blátönn Danakonungur saxneskan biskup til Íslands til kristniboðs. Ekki gekk það alltaf og komu fleiri kristniboðar hingað á næstu árum og varð þeim nokkuð ágengt. Ólafur Tryggvason Noregskonungur var mjög áhugasamur um að kristna Ísland — með góðu eða illu. Á Alþingi sumarið 1000 ákváðu Íslendingar að taka kristni að ráðum Þorgeirs ljósvetningagoða sem þó var ásatrúar sjálfur fram að því.

Mótmælendatrú var innleidd í Danmörku árið 1536 og áhrif Lúthers bárust hingað um það leyti með Þýskum veiði- og verslunarmönnum. Jón Arason, síðasti kaþólski biskup Norðurlanda var tekinn af lífi í Skálholti 7. nóvember árið 1550 og eru siðaskiptin á Íslandi oftast miðuð við þann dag.

Saga Íslands

Eftir tímabilum

Miðaldir á Íslandi
Nýöld á Íslandi
Nútíminn á Íslandi

Eftir umfjöllunarefni

Ísland var ekki sett undir erlend ríki fyrr en næstum fjórum öldum eftir að það var fyrst numið. Þá fór svo að Noregskonungur náði landinu undir sína krúnu árið 1262. Síðar varð Ísland svo hluti af Kalmarsambandinu árið 1397, en danskir þjóðhöfðingar höfðu verið yfir Noregi og Íslandi frá 1380.

Svíþjóð leysti sig úr þessu sambandi árið 1523, og hét það þar eftir Dansk-norska ríkið og var gjarnan kallað Danaveldi. Seinna við aldamót 18. og 19. aldar, í Napóleonsstyrjöldunum svokölluðu, reyndu Svíþjóð og Danmörk að halda hlutleysi sínu og árið 1800 gengu bæði löndin í svokallað “Samband vopnaðs hlutleysis” (Væbnede neutralitetsforbund á dönsku, League of Armed Neutrality á ensku).

Kort sem sýnir umfang Dansk-norska ríkisins um 1780

Bretar töldu þetta ógn og réðust þar með á Kaupmannahöfn árið 1801. Eftir það gekk Danmörk úr því fyrirnefnda sambandi og gekk í bandalag við Napóleon, Frakkakeisara. Bretar réðust því aftur á Kaupmannahöfn 1807 og hafði Svíþjóð þá gengið í lið við Breta. Þar sem Napóleoni hafði verið í nöp við Bretland síðan 1803, neyddi hann Dani til að lýsa yfir stríði á hendur Svíþjóð árið 1808. —Svíar hófu þar með innrás í Noreg, en á sama tíma réðust Rússar á Finnland sem þá var undir sænskum yfirráðum. Þetta tveggja hliða stríð reyndist Svíum hörmung því allt Finnland var síðan fært undir yfirráð Rússa.

Árið 1814, þegar Danmörk var um það bil að tapa fyrir sænskum, rússneskum og þýskum hermönnum, samþykkti Friðrik VI Danakonungur Kílarsamninginn um að færa Noreg undir Svíakonung í skiptum fyrir hið sænska Pommern til að forðast hernám Jótlandsskaga. Hinsvegar yrðu norsku eignirnar Ísland, Færeyjar og Grænland enn undir dönskum yfirráðum. Samningurinn tók aldrei formlega gildi, og lýsti Noregur yfir skammvinnu sjálfstæði og varð Pommern seinna undir Prússneskum völdum. Með þessum hætti komst Ísland undir vald Danakonungs og varð hluti Danaveldis.

Ísland fékk stjórnarskrá og takmarkaða heimastjórn árið 1874 á þjóðhátíð í tilefni af 1000 ára afmæli Íslandsbyggðar, þar sem núverandi þjóðsöngur Íslands, Lofsöngur var frumfluttur. Fullveldi fylgdi í kjölfarið árið 1918. Kristján X var þar með sameiginlegur þjóðhöfðingi Danmerkur og Íslands til ársins 1944, þegar lýðveldið var stofnað. Bar hann titilinn konungur Íslands og var sá eini sem gerði það.

Stjórnmál

Ísland er lýðveldi með þingbundinni stjórn. Framkvæmdavaldið liggur hjá forseta og ríkisstjórn. Æðsti maður ríkisstjórnar er forsætisráðherra. Ríkisstjórnin ber ábyrgð gagnvart Alþingi, sem er handhafi löggjafarvaldsins ásamt forseta. Dómsvald er í höndum dómstóla; æðsti dómstóll landsins er Hæstiréttur.

Forseti Íslands er þjóðhöfðingi landsins og er þjóðkjörinn í beinni kosningu allra kjörbærra manna. Kjörtímabil hans er 4 ár. Forseti er ábyrgðarlaus á ríkisstjórnarathöfnum og lætur ráðherra framkvæma vald sitt. Hann veitir formönnum stjórnmálaflokka umboð til stjórnarmyndunar eftir kosningar til Alþingis og skipar ráðherra en oftast er þessu ferli í raun stýrt af stjórnmálaflokkunum sjálfum, aðeins þegar þeir geta ómögulega komist að niðurstöðu sjálfir nýtir forsetinn sér þetta vald og skipar sjálfur ríkisstjórn. Þetta hefur þó ekki gerst í sögu lýðveldisins en gerðist 1942 þegar Sveinn Björnsson, þáverandi ríkisstjóri Íslands, skipaði utanþingsstjórn. Forseti Íslands hefur málskotsrétt gagnvart þinglögum samkvæmt stjórnarskrá og ber þá að efna til þjóðaratkvæðagreiðslu en lögin taka samt gildi, þangað til þau eru afnumin eða staðfest með þjóðaratkvæði.[3] Núverandi forseti er Ólafur Ragnar Grímsson, sem tók við embættinu árið 1996. Hann nýtti sér málskotsréttinn fyrstur forseta á Íslandi, þegar hann neitaði að skrifa undir fjölmiðlalögin árið 2004.

Alþingi, löggjafarþing Íslands, starfar í einni deild. 63 þingmenn þess eru kjörnir hlutfallskosningu í 6 kjördæmum. Kjörtímabilið er 4 ár en getur verið styttra ef það kemur til þingrofs en vald til að rjúfa þing liggur hjá ríkisstjórninni. Ráðherrar eiga einnig sæti á Alþingi en hafa ekki atkvæðarétt nema þeir séu einnig þingmenn en sú er reyndar venjan. Alþingi velur sér forseta til að hafa yfirumsjón með fundum þess, núverandi forseti Alþingis er Ásta Ragnheiður Jóhannesdóttir. Ríkisstjórnir á Íslandi eru nánast ávallt samsteypustjórnir tveggja eða fleiri flokka en einnig eru dæmi til um minnihlutastjórnir, einkum og sér í lagi vegna þess að enginn flokkur hefur hlotið hreinan meirihluta á þingi, í það minnsta ekki frá endurreisn lýðveldis. Núverandi ríkisstjórn er samsteypustjórn Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins undir forystu Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar forsætisráðherra.

Skipting í stjórnsýsluumdæmi

Kjördæmi

Íslandi er skipt upp í sex kjördæmi sem kjósa sína fulltrúa á Alþingi.

Sveitarstjórn

Íslandi er skipt upp í 74 sveitarfélög sem eru mikilvægustu stjórnsýslueiningar landsins og hafa víðtæk völd á sviði skólamála, skipulags, samgangna og félagsmála.

Sýslur

Íslandi hefur frá fornu fari verið skipt upp í sýslur til umboðsstjórnar. Hinar gömlu landfræðilegu sýslur eru ekki lengur formlegar stjórnsýslueiningar á Íslandi, sýslumenn eru enn þá við lýði en umdæmi þeirra fylgja ekki alltaf gömlu sýsluskiptingunni.

Landafræði

Samsett gervihnattarmynd af Íslandi

Ísland er staðsett á heitum reit á Atlantshafshryggnum. Það er 102.800 ferkílómetrar að stærð. Þar eru mörg virk eldfjöll og ber þar helst að nefna Heklu (1491m) og Eyjafjallajökul (1666 m). Miðhálendið þekur um 40% landsins. Um það bil 10% eyjarinnar er undir jöklum. Á Íslandi eru hverir víða, og gnótt jarðhita færir íbúunum heitt vatn, sem meðal annars er notað til húshitunar.

Ísland er önnur stærsta eyja Evrópu, á eftir Bretlandi. Eyjan er vogskorin, og flestir bæir standa við firði, víkur og voga. Helstu þéttbýlisstaðir eru höfuðborgin Reykjavík, Keflavík, þar sem einn af alþjóðlegum flugvöllum landsins er, og Akureyri.

Ísland liggur á tveimur jarðskorpuflekum, Norður-Ameríkuflekanum og Evrasíuflekanum. Landið telst sögulega til Evrópu.

Ystu punktar Íslands eru þeir staðir sem eru lengst til höfuðáttanna.

Efnahagsmál

Efnahagur þjóðarinnar byggir enn að talsverðu leyti á fiskveiðum, sem afla nær 40% útflutningstekna og veita 8% vinnandi manna störf. Þar sem aðrar náttúruauðlindir skortir (fyrir utan jarðhita og fallvötn til virkjunar), er efnahagslíf á Íslandi viðkvæmt og háð heimsmarkaðsverði á fiski og sjávarafurðum. Auk þess geta minnkandi fiskstofnar í efnahagslögsögu landsins haft töluverð áhrif á sveiflur í efnahagslífinu og heimsmarkaðsverð á áli og kísilgúri sem eru stærstu útflutningsvörur Íslendinga á eftir sjávarafurðum.

Stjórn Sjálfstæðis- og Framsóknarflokks, sat við stjórnartaumana frá 1995 til 2007. Hún hafði á stefnuskránni að draga úr ríkisumsvifum og einkavæða ríkisfyrirtæki. Ríkisútgjöld, sem hlutfall af þjóðarframleiðslu, hafa þó vaxið síðustu ár.

Fjölbreytileiki í efnahagslífinu hefur aukist undanfarna tvo áratugi. Ferðaþjónusta verður æ fyrirferðameiri, og reyna Íslendingar að laða til sín útlendinga með auglýsingum um hreina og ómengaða náttúru og öflugt næturlíf. Nokkuð dró úr hagvexti á árunum 2000 til 2002, en árið 2002 var hann neikvæður um 0,6%, frá 2003 hefur hagvöxtur hins vegar verið drjúgur en efnahagur í samanburði við nágrannalönd einkennst af óstöðugleika.

Lýðfræði

Íslendingar eru í megindráttum norræn þjóð. Landið byggðist upphaflega norrænum mönnum, einkum frá Noregi,Svíþjóð ,Danmerkur og Keltum frá nýlendum víkinga á Bretlandseyjum og Íslendingar hafa í gegnum tíðina átt mest samskipti við helstu fiskveiðiþjóðir á Norður-Atlantshafi. Til er kenning um að Íslendingar séu að uppruna sérstakur þjóðflokkur, aðgreindur frá öðrum þjóðflokkum á norðurlöndum („Herúlakenningin“). Á síðari tímum hafa ýmsar kenningar um uppruna þjóðarinnar verið settar fram með erfðafræðilegum rökum. Þá er talað um að flestar konur sem hingað komu hafi verið keltneskar (flestar ambáttir) en karlarnir að miklu leyti norrænir.

Íbúafjöldi landsins sveiflaðist á milli um 30.000 og 80.000 við hefðbundinn efnahag í bændasamfélagi fyrri alda. Á 19. og 20. öld hefur Íslendingum fjölgað nokkuð ört og nú eru íbúar landsins tæplega 320.000 auk nokkurra þúsunda af íslenskum uppruna sem ekki eru búsett á Íslandi. Árleg fólksfjölgun mælist um 2,2%.[4] Árið 2011 gaf Hagstofa Íslands út þrjár tegundir mannfjödaspáa fyrir 1. janúar 2060: lágspá sem spáir fólksfjöldanum 386.500, miðspá sem spáir fyrir 436.500 og háspá sem spáir 493.800 manns.[5][6]

Á Íslandi er töluð íslenska, sem er norrænt tungumál, og eru um 74% íbúa landsins meðlimir í hinni evangelísk-lúthersku þjóðkirkju.[7]

Handbolti er þjóðaríþrótt Íslendinga, íslenska handboltalandsliðið hefur náð langt á undanförnum stórmótum.

Innflytjendur

Erlendum ríkisborgurum hefur fjölgað mjög á Íslandi undanfarin ár. Árið 2005 var fjölgunin 29,5% og 34,7% árið eftir.[8] Árið 2007 voru erlendir ríkisborgarar 18.563 talsins (6% af íbúum Íslands), og þann 1. janúar 2008 voru 21.434 erlendir ríkisborgarar skráðir (6,8% af íbúum Íslands).[8] Það er 15,5% fjölgun árið 2007. Hlutfall erlendra ríkisborgara af heildarmannfjölda Íslands er nú hærra en annars staðar á Norðurlöndum, en árið 2006 var það næst hæst í Svíþjóð eða um 5,4%.[8] Konur voru jafnan fjölmennari í hópi erlendra ríkisborgara til árins 2003, en síðan 2004 hafa karlar verið fjölmennari en konur. Í árslok 2007 voru karlar með erlent ríkisfang 8,1% allra karla en konur 5,5% allra kvenna.[8]

Samkvæmt viðhorfskönnun sem var gerð árið 2009 meðal um 800 innflytjenda kom fram að dræm íslenskukunnátta hamlaði þeim helst í því að nýta menntun sína í starfi.[9]

Hinn 19. mars 2013 birti Hagstofa Íslands nýja skýrslu sem sýndi að hlutfall fyrstu og annarrar kynslóðar innflytjenda á Íslandi væri samanlagt 9,1% af heildaríbúafjölda í landinu.

Menning

Kvikmynda- og bókmenntaverðlaun

Árlega eru veitt verðlaun fyrir afrek liðins árs í bókmenntum og kvikmyndagerð á Íslandi. Edduverðlaunin eru verðlaun sem veitt eru þeim sem þykja hafa skarað fram úr á sviði kvikmynda og sjónvarps. Síðar á árinu eru Íslensku bókmenntaverðlaunin afhent því fólki sem talið er hafa borið af á ritvellinum.

Neðanmálsgreinar

  1. Ari Páll Kristinsson: „Hvert er formlegt heiti landsins okkar?“. Vísindavefurinn [á vefnum]. [skoðað 07.01.2013].
  2. http://www.hagstofa.is/Pages/95?NewsID=11724
  3. Deildar meiningar eru um raunveruleg völd forsetans, þá sérstaklega hvort hann geti neitað að skrifa undir lög og hvort slíkur gjörningur hafi einhverjar afleiðingar. Í stjórnarskránni er sagt að slík synjun kalli á þjóðaratkvæðagreiðslu um lögin, en hins vegar lætur forseti ráðherra framkvæma vald sitt og eru margir á þeirri skoðun að það gildi um þetta vald eins og önnur völd forseta.
  4. „Mannfjöldatölur frá Hagstofu Íslands“. Hagstofa Íslands. 22. desember 2008.
  5. Spá um mannfjölda 2010-2060[sic], Spá um mannfjölda 2010–2060 (Population projection 2010–2060)
  6. mbl.is: Íslendingar 433.000 árið 2060
  7. http://hagstofa.is/Pages/95?NewsID=11679
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 „6,8% íbúa erlendir ríkisborgarar“. Mbl.is. 11. mars 2008.
  9. mbl.is: Rúmlega helmingur innflytjenda aðlagast vel

Tengt efni

Tenglar

Wikiorðabókin er með skilgreiningu á orðinu

Blaðagreinar

Enskar greinar: