Holuhraun

Eldgos í Holuhrauni 2014

Holuhraun er lítið basalthraun sunnarlega í Ódáðahrauni milli Dyngjufjalla og Dyngjujökuls. Hraunið var nánast óþekkt og lítið rannsakað þar til síðsumars 2014. Þá kom þar upp eldgos og nafn þess komst á forsíður blaða víða um heim.

Rannsóknir

Holuhraun er unglegt og í bókum sínum um Ódáðahraun leiðir Ólafur Jónsson líkur að því að hraunið hafi komið upp í eldgosi við jaðar Dyngjujökuls árið 1797. Því til rökstuðnings vitnar hann í Árbækur Jóns Espólín en þar segir m.a. um þetta ár: „Þá sá Jón bóndi Jónsson í Reykjahlíð norður, réttorður maður, eldsloga nokkura suður á fjöllum tvö kvöld um veturinn, og varð vart við öskufall; þess urðu og fleiri varir“. Þorvaldur Thoroddsen gaf hrauninu nafn og nefnir það bæði í Ferðabókum sínum og í Landfræðisögunni. Hann skoðaði hraunið á ferð sinni um Ódáðahraun 1884: „Miðja vegu milli Urðarháls og Jökulsár er allmikið hraun á miðjum söndunum. Nær það fast upp að jökli og langt norður, og er ákaflega illt yfirferðar. Kölluðum við það Holuhraun. Hraun þetta hefur komið úr gígahrúgu rétt við jökulröndina. Gígar þessir standa í óreglulegri hrúgu og eru úr gjalli, sumir blóðrauðir. Þar eru margar sprungur og gjár“. Ólafur Jónsson lýsir hrauninu ýtarlega í bókum sínum: „Holuhraun er ákaflega úfið og stórbrotið sunnan til, allt sundur sprungið og umhverft, yfir að líta sem ægilegar borgarrústir, þar sem brot af turnum og múrveggjum standa enn og hallast á ýmsa vegu. Innan um þennan óskapnað eru djúpar kvosir og sprungur, en svo mikill sandur er kominn í hraunið að allt er það sæmilegt yfirferðar, þótt úfið sé. Norðurhluti hraunsins er miklu sléttari og að engu frábrugðinn venjulegu helluhrauni“.

Gos í Holuhrauni 13. sept. 2014. Stærsti gígurinn nefnist Baugur og rís um 60 m yfir umhverfið. Smærri gígarnir kallast Baugsbörn.

Jarðfræði

Aðalupptakagígur Holuhrauns (frá 1797) er skammt utan við ystu jökulgarða Dyngjujökuls og ekki er að sjá að gos hafi orðið undir jöklinum sjálfum. Nokkrum kílómetrum norðar er síðan stutt gígaröð á sömu sprungu. Í heild er gígaröðin 6,5 km með stefnu til NNA. Hraunið sjálft er um 23 km2 að flatarmáli. Lengd hraunsins frá syðsta gíg út á hrauntunguna sem lengst hefur runnið er 10 km. Hraunið fór yfir sanda Jökulsár á Fjöllum en upptakakvíslar hennar koma undan Dyngjujökli á fjölmörgum stöðum á þessum slóðum. Þetta er basalthraun og hefur einkenni sem benda til tengsla við megineldstöðina í Bárðarbungu. Ólafur Jónsson og fleiri hafa bent á að Holuhraun hafi hugsanlega orðið til í tveimur gosum á mismunandi tíma og að syðsti gígurinn sé þá frá yngra gosinu.

Kort sem sýnir helstu skriðjökla og eldstöðvar í og við Vatnajökul.

Eldgos 2014

Mikil skjálftahrina hófst í Bárðarbungu um miðjan ágúst. Til að byrja með var skjálftavirknin mest innan öskjunnar í fjallinu. Síðan tók virknin að færast til norðausturs, yfir Dyngjujökul og í átt að Holuhrauni. Jafnframt mældist stöðugur skjálftaórói innan Bárðarbunguöskjunnar. Mörg hundruð skjálftar voru skráðir á hverjum sólarhring, sá stærsti 5,7 stig, en hann átti sér stað 26. ágúst. Talið er að bergkvika hafi streymt úr kvikuhólfi undir Bárðarbungu og út í sprungusveim sem leiddi hana um 40 km leið að Holuhrauni.

Lítið hraungos varð í Holuhrauni þann 29. ágúst 2014. Það stóð einungis í fáa klukkutíma og lauk samdægurs, en var forboði meiri tíðinda.

Aðfaranótt 31. ágúst hófst öllu stærra gos í Holuhrauni. Gosið náði hámarki á fyrsta degi. Þá gaus úr rúmlega 1500 m langri gossprungu. Hraun flæddi til NA og var orðið um 4 km2 á fyrsta sólarhring. Kvikustrókar risu í 50-100 m hæð þegar mest gekk á á fyrsta degi gossins.

Þann 4. september náði hraunið 10 km2 stærð. Ekkert teljandi öskufall fylgdi gosinu. Tvær nýjar sprungur mynduðust þann 5. september nokkru sunnan við aðal gossprunguna og nær Dyngjujökli. Syðsti hluti þeirra er 1-2 km frá jaðri jökulsins. Þessar gossprungur kulnuðu fljótt. Gosið á aðalsprungunni hélt hinsvegar áfram. Kvikusteymi mældist milli 100 og 200 m3/s og hraunið gekk fram um nálægt 1 km á dag.

Síðdegis 6. sept. var hraunið orðið um 16 km2 að flatarmáli. Í ljós kom að yfirborð Bárðarbunguöskjunnar hafði sigið um 15 m.

Þann 7. sept. komst hrauntungan í vestari meginkvísl Jökulsár á Fjöllum. Ekki fylgdi því nein sprengivirkni en gufubólstrar stigu til himins. Nöfn fóru að festast á aðalgígum gossprungunnar. Stærsti gígurinn er nefndur Baugur norðan við hann er Norðri en sunnan hans er Suðri. Kvikustrókavirkni afmarkast við Suðra og Baug. Mestur gangur er í Baug með 50-100 m háum kvikustrókum en virknin í Suðra einkennist af strókum sem ná hátt í 50 m. Kvikustrókavirkni í Norðra hefur nánast lagst af en mikinn hita leggur upp frá gígnum og líklegt að þar kraumi glóandi hraun.

Þann 11. september náði hraunið að þekja rúma 20 km2.

Þann 14. september var hraunið orðið um 25 km2 að flatarmáli og náði langleiðina að Vaðöldu. Gosið hafði þá haldist nokkuð óbreytt í um viku tíma en nú virtist hafa dregið nokkuð úr virkninni, sem einkum var bundin við gíginn Baug og smærri gíga rétt hjá honum er nefndir hafa verið Baugsbörn. Baugur var orðinn um 60 m hár. Skjálftavirkni hafði einnig dregist nokkuð saman en þó voru tíðir skjálftar í Bárðarbunguöskjunni og undir norðurjaðri Dyngjujökuls. Einnig var áberandi skjálftavirkni undir Upptyppingum. Skjálftarnir í öskjunni voru margir hverjir stórir og náðu allt að 5,4 stigum.

16. september. Mánuður síðan jarðskjálftavirknin hófst í Bárðarbungu. Á þessum mánuði hafa mælst yfir 20.000 skjálftar stórir og smáir. Skjálftar að stærðinni 5 eða meir voru orðnir 23. Gos í Baugi og nærliggjandi gígum.

21. september Eldgosið í Holuhrauni hélt áfram með sama hætti. Hraunflákar breiddu úr sér um miðbik hraunsins. Hraunbreiðan náði nú yfir 37 ferkílómetra lands sem samsvarar að hún myndi ná yfir stóran hluta byggðar í Reykjavík og er það flatarmál jafnstórt Mývatni.

26. september Hraunið fór yfir veginn á Flæðum á nokkrum stöðum.

28. september var hraunið orðið 44 og 1/2 ferkílómetri.

5. október Hraunið náði yfir 50 ferkílómetra og hrauntunga breytti farvegi Jökulsár á Fjöllum.

7. október. Blámóða yfir Reykjavík, eldrautt sólarlag.

8. október. Gos að mestu bundið við gíginn Baug. Stöðugt hraunrennsli. Hraun flæðir til austurs út í Jökulsá og er orðið yfir 53 km². Mikið gas stígur upp og dreifist um landið eftir vindátt. Öflugir skjálfrar sem fyrr í og við Bárðarbubguöskjuna. Yfirborð hennar hefur sigið rúma 30 m. Dregið hefur úr skjálftavirkni við ganginn út í Holuhraun.

16. október. Brenni­steins­díoxíð mæld­ist 3394 míkró­grömm á rúm­metra að nóttu til í Grafarvogi.

17. október. Síðustu vikuna hefur gosið haldist óbreytt og með jöfnu hraunflæði. Síðasta sólarhring hafa mælst um yfir 80 skjálftar á landinu öllu, þar af 84 við Bárðarbungu. Skjálftavirkni hefur orðið vart við Tungnafellsjökul og þar hafa orðið rúmlega 40 skjálftar á ofangreindu tímabili. GPS stöðin í öskju Bárðarbungu sýnir að sigið heldur áfram með svipuðum hraða.

26. október. Gosmengun á Höfn í Hornarfirði fór upp í 21.000 míkrógrömm.

5. nóvember. Eldgosið í Holuhrauni heldur áfram með svipuðum hætti og verið hefur og hraunið er orðið um 70 km2 að flatarmáli. Færð er tekin að þyngjast verulega á gosstöðvunum. Jarðskjálftavirkni í Bárðarbungunni heldur áfram að vera mikil. Frá hádegi á mánudag, 3. nóvember, hafa mælst 200 skjálftar við Bárðarbungu. Sá stærsti varð á þriðjudag, 4. Nóvember, kl. 20:45, M4,8. Ekki hefur mælst skjálfti stærri en M5,0 síðan annan nóvember. GPS stöðin í öskju Bárðarbungu sýnir að sigið heldur áfram með svipuðum hraða og verið hefur undanfarnar vikur. Sigskálin er 1,1-1,2 rúmkílómetrar að stærð og mesta sig orðið 44 metrar. Afl jarðhitasvæðanna í Bárðarbungu er nú nokkur hundruð megavött og bráðnun metin um 2 rúmmetrar á sekúndu. Mælingar úr flugi vísindamanna yfir jarðhitakatlana í gær, þriðjudag, sýna að katlarnir hafa dýpkað um 5-8 metra undanfarna 11 daga.

Gasmengun

Annar fylgifiskur gossins var gasmengun sem birtist eins og bláleit móða. Sólin var eldrauð við upprás og sólarlag og geislamagn hennar dauft. Styrkur mengunarinnar kom mönnum á óvart. Á Reyðarfirði fór styrkur brennisteinsdíoxíðs (SO2) hátt í 4000 µg/m³ (míkrógrömm á rúmmetra). Þetta er það hæsta sem mælst hefur í byggð á Íslandi. Í Reykjavík hefur gasstyrkurinn farið upp undir 3400 µg/m³. Mengunin stafar af afgösun í hrauninu. Talið er að þessi afgösun geti verið um 750 kg/sek. Almannavarnir sendu út aðvaranir vegna þessa ástands og hvöttu fólk á Austurlandi til að hafa varann á og halda sig innandyra þegar gasmengunin væri mikil. Á gosstöðvunum sjálfum var talið að lífshætta gæti skapast við ákveðin skilyrði. Vísindamenn á vettvangi voru því búnir gasmælum og gasgrímum. Talið er að um 90% gassins streymi út í gígunum en 10% upp af hrauninu sjálfu.

Flatarmál hraunsins

Gosið í Holuhrauni er með stærri hraungosum sem orðið hafa hérlendis á sögulegum tíma. Um mánaðarmótin september október 2014 var það farið að nálgast 50 km² að flatarmáli. þá var það sambærilegt við Tröllahraun á Tungnáröræfum en það rann á árabilinu 1862-4 og er ættaða frá goskerfi Bárðarbungu. Í fyrstu viku október náði Holuhraun Tröllahrauni að stærð og var þar með orðið mesta hraun landsins frá því Skaftáreldahraun rann. Í töflunni hér að neðan eru talin 10 víðáttumestu hraungos sem orðið hafa frá landnámstíð og flatarmál hraunanna. Þar sést að Holuhraun hefur náð 5. sætinu en það á langt í land með að komast í eitt af toppsætunum. Ef miðað væri við rúmmál væri Holuhraun aftar í röðinni.

Hraun/eldstöð	Ár	km²	Heimild
Eldgjá	934	800	Árni Hjartarson 2011
Skaftáreldahraun	1783-4	589	Árni Hjartarson 2011
Hallmundarhraun	10. öld	205	Árni Hjartarson 2014
Fjallsendahraun	13. öld	191	Guðmundur E. Sigvaldason 1992
Holuhraun	2014	69,9	Jarðvísindastofnun 8. nóv 2014
Hekla	1766-8	65	Sigurður Þórarinsson 1968
Tröllahraun	1862-4	51	Elsa G. Vilmundardóttir o.fl. 1999
Hekla	1947	40	Sigurður Þórarinsson 1968
Krísuvíkureldar	1151	36,5	Sigmundur Einarsson og Haukur Jóhannesson 1991
Kröflueldar	1975-84	35	Kristján Sæmundsson 1991