„Hákarl“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
Norskur (spjall | framlög)
mEkkert breytingarágrip
mEkkert breytingarágrip
Lína 18: Lína 18:
| binomial_authority = [[Marcus Elieser Bloch|Bloch]] & [[Johann Gottlob Schneider|Schneider]], 1801
| binomial_authority = [[Marcus Elieser Bloch|Bloch]] & [[Johann Gottlob Schneider|Schneider]], 1801
}}
}}
'''Hákarl''' (latína:''Somniosus microcephalus'') er grannvaxinn, sívalur, brjóskfiskur með góða heyrn. Hákarl hefur hvassar tennur í skoltum sínum í víðum kjafti. Augu og tálknaop hákarls eru smá. Hákarlinn getur náð allt að 7 metra lengd en þó er algeng lengd hans um 2-5 metrar. Hákarlar lifa á blönduðu fæði. Lítið er vitað um kynæxlun hákarla en þó er vitað til þess að þeir gjóti ungviði sínu sem er u.þ.b. 40 cm. við got og afkvæmin geta verið allt að 10 talsins.
'''Hákarl''' ([[fræðiheiti]]:''Somniosus microcephalus'') er grannvaxinn, sívalur, brjóskfiskur með góða heyrn. Hákarl hefur hvassar tennur í skoltum sínum í víðum kjafti. Augu og tálknaop hákarls eru smá. Hákarlinn getur náð allt að 7 metra lengd en þó er algeng lengd hans um 2-5 metrar. Hákarlar lifa á blönduðu fæði. Lítið er vitað um kynæxlun hákarla en þó er vitað til þess að þeir gjóti ungviði sínu sem er u.þ.b. 40 cm. við got og afkvæmin geta verið allt að 10 talsins.
Allt sitt líf dvelur sú skepna í köldum heimskautasjó (2-7°C.) á miklu dýpi, hann er eina tegund hákarla í heiminum sem vitað er um að það geri. Á sumrin heldur grænlandshákarlinn sig á 180-730 metra dýpi en færir sig nær yfirborðinu á veturna í þeirri von að ná sér í seli. Grænlandshákarlinn finnst allt frá Svalbarða, Bjarnareyju og Hvítahafi í norðri, og suður með ströndum Noregs inn í Norðursjó. Hann er einnig að finna við norðanverðar Bretlandseyjar, Færeyjar og Ísland.<ref>Jón Már Halldórsson. (2003). Hvað er vitað um grænlandshákarlinn? Sótt 13. október 2012 af http://www.visindavefur.is/svar.php?id=3036</ref>
Allt sitt líf dvelur sú skepna í köldum heimskautasjó (2-7°C.) á miklu dýpi, hann er eina tegund hákarla í heiminum sem vitað er um að það geri. Á sumrin heldur grænlandshákarlinn sig á 180-730 metra dýpi en færir sig nær yfirborðinu á veturna í þeirri von að ná sér í seli. Grænlandshákarlinn finnst allt frá Svalbarða, Bjarnareyju og Hvítahafi í norðri, og suður með ströndum Noregs inn í Norðursjó. Hann er einnig að finna við norðanverðar Bretlandseyjar, Færeyjar og Ísland.<ref>Jón Már Halldórsson. (2003). Hvað er vitað um grænlandshákarlinn? Sótt 13. október 2012 af http://www.visindavefur.is/svar.php?id=3036</ref>


==Nýting==
== Nýting ==
Um hákarl má lesa m.a. í [[Snorra-Edda|Snorra Eddu]], [[Grágás]] og [[Jónsbók]], þ.e. hákarlsreka, og um verkaðan hákarl er skrifað í skrá yfir eignir Hóladómkirkju frá [[1374]]. Var hákarl veiddur með [[Lagnvaður|Lagnvaði]], [[Keflvaður|keflvaði]] og venjulegum vað og svo hákarlalínu. Hákarlaveiði var aukageta við þorskveiðar og þótti nokkur búhnykkur af hákarli, en hákarlaveiðar voru upphaflega að mestu leiti stundaðar á Vestfjörðum og Snæfellsnesi. [[1865]]-[[1875]] var rúmur helmingur alls hákarlslýsis fluttur út frá [[Norður og Austuramti]]. Eftir aldamótin [[1900]] dró verulega úr hákarlaveiðum og lögðust nærri af um [[1930]], því mjög dró úr eftirspurn eftir hákalslýsi. Enn er þó sá hákarl sem veiðist [[kæsing|kæstur]]. Framleiðsla [[hákarlalýsi]]s til manneldis hefur farið vaxandi að undanförnu.
Um hákarl má lesa m.a. í [[Snorra-Edda|Snorra Eddu]], [[Grágás]] og [[Jónsbók]], þ.e. hákarlsreka, og um verkaðan hákarl er skrifað í skrá yfir eignir Hóladómkirkju frá [[1374]]. Var hákarl veiddur með [[Lagnvaður|Lagnvaði]], [[Keflvaður|keflvaði]] og venjulegum vað og svo hákarlalínu. Hákarlaveiði var aukageta við þorskveiðar og þótti nokkur búhnykkur af hákarli, en hákarlaveiðar voru upphaflega að mestu leiti stundaðar á Vestfjörðum og Snæfellsnesi. [[1865]]-[[1875]] var rúmur helmingur alls hákarlslýsis fluttur út frá [[Norður og Austuramti]]. Eftir aldamótin [[1900]] dró verulega úr hákarlaveiðum og lögðust nærri af um [[1930]], því mjög dró úr eftirspurn eftir hákalslýsi. Enn er þó sá hákarl sem veiðist [[kæsing|kæstur]]. Framleiðsla [[hákarlalýsi]]s til manneldis hefur farið vaxandi að undanförnu.


Lína 29: Lína 29:
Hákarlinn er mjög gráðugur. [[Árni Friðriksson]], segir frá því ''Margt býr í sjónum'', að í einum einasta hákarli sem veiddist einu sinni við norðurströnd Íslands, fannst hvorki meira né minna en 14 þorskar og heill selur á stærð við fullorðið naut. Hvað sem líður öllum ýkjum, þá er hákarlinn mjög þekktur fyrir græðgi sína. Hákarlar við Íslandsstrendur hafa t.d. verið staðnir að því að gleypa kóralla, kolkrabba, sæbjúgu, sæsólir, fugla og auk þess hrútshaus, hreindýrshaus, mannslík, kettlinga og hvolpa, eða með öðrum orðum allt, sem á festir og náð verður til, hvort sem það eru dýr sjávarins, eða lík og leifar landdýra, sem í sjónum lenda. <ref>[http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1365183 Morgunblaðið 1965]</ref>
Hákarlinn er mjög gráðugur. [[Árni Friðriksson]], segir frá því ''Margt býr í sjónum'', að í einum einasta hákarli sem veiddist einu sinni við norðurströnd Íslands, fannst hvorki meira né minna en 14 þorskar og heill selur á stærð við fullorðið naut. Hvað sem líður öllum ýkjum, þá er hákarlinn mjög þekktur fyrir græðgi sína. Hákarlar við Íslandsstrendur hafa t.d. verið staðnir að því að gleypa kóralla, kolkrabba, sæbjúgu, sæsólir, fugla og auk þess hrútshaus, hreindýrshaus, mannslík, kettlinga og hvolpa, eða með öðrum orðum allt, sem á festir og náð verður til, hvort sem það eru dýr sjávarins, eða lík og leifar landdýra, sem í sjónum lenda. <ref>[http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1365183 Morgunblaðið 1965]</ref>


==Gælunöfn og feluorð==
== Gælunöfn og feluorð ==
Hákarl hefur verið nefndur ýmsum nöfnum á íslensku, bæði [[Gælunafn|gælunöfnum]] og [[feluorð]]um. Meðal þeirra eru: ''axskeri, blágot, blápískur, brettingur, deli, got, grágot, gráni, hafkerling, háskerðingur, hvolpur, raddali, rauðgot, skauli, skerill, skufsi''.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.hafro.is/ordabok/index.php?op=desc&word=h%E1karl&wanted=1|titill=Orðabók Gunnars Jónssonar - ''Hákarl''|mánuðurskoðað=11. febrúar|árskoðað=2008}}</ref>
Hákarl hefur verið nefndur ýmsum nöfnum á íslensku, bæði [[Gælunafn|gælunöfnum]] og [[feluorð]]um. Meðal þeirra eru: ''axskeri, blágot, blápískur, brettingur, deli, got, grágot, gráni, hafkerling, háskerðingur, hvolpur, raddali, rauðgot, skauli, skerill, skufsi''.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.hafro.is/ordabok/index.php?op=desc&word=h%E1karl&wanted=1|titill=Orðabók Gunnars Jónssonar - ''Hákarl''|mánuðurskoðað=11. febrúar|árskoðað=2008}}</ref>


Hákarl hefur einnig gengið undir nöfnum eins og: ''bauni, háki, háksi, láki'' og ''sá grái''. Einnig fóru nafngiftir hákarls eftir stærð hans og útliti. ''Deli'' var haft um stutta digra hákarla, ''dusi'' um stóran hákarl, ''gotungur'' um feitan hákarl, ''lopi'' um miðlungsstóran, ''níðingur'' um hákarl sem var styttri en fimm álnir, ''hundur'', ''raddali, skauli'' og ''snókur'' um lítinn hákarl og ''ælingi'' var haft um hákarl sem var á mörkum þess að vera talinn hirðandi
Hákarl hefur einnig gengið undir nöfnum eins og: ''bauni, háki, háksi, láki'' og ''sá grái''. Einnig fóru nafngiftir hákarls eftir stærð hans og útliti. ''Deli'' var haft um stutta digra hákarla, ''dusi'' um stóran hákarl, ''gotungur'' um feitan hákarl, ''lopi'' um miðlungsstóran, ''níðingur'' um hákarl sem var styttri en fimm álnir, ''hundur'', ''raddali, skauli'' og ''snókur'' um lítinn hákarl og ''ælingi'' var haft um hákarl sem var á mörkum þess að vera talinn hirðandi


== Neðanmálsgreinar ==
== Tilvitnanir ==
<references/>
<references/>


==Heimildir==
==Heimildir==
* ''Sjávarnytjar við Ísland'', Karl Gunnarsson, Gunnar Jónsson, Ólafur Karvel Pálmason. Mál og menning, Reykjavík, 1998.
* ''Sjávarnytjar við Ísland'', Karl Gunnarsson, Gunnar Jónsson, Ólafur Karvel Pálmason. Mál og menning, Reykjavík, 1998.
*Kynning á íslenskum sjávarútvegi: Ekkert slor, í Háskólanum á Akureyri 2000
* Kynning á íslenskum sjávarútvegi: Ekkert slor, í Háskólanum á Akureyri 2000


== Tenglar ==
== Tenglar ==

Útgáfa síðunnar 7. október 2013 kl. 14:28

Hákarl

Ástand stofns
Lítið vitað
Vísindaleg flokkun
Ríki: Dýraríki
Fylking: Seildýr
Flokkur: Brjóskfiskar
Ættbálkur: Gaddháfar
Ætt: Dalatiidae
Ættkvísl: Somniosus
Tegund:
S. microcephalus

Tvínefni
Somniosus microcephalus
Bloch & Schneider, 1801
Úrbreiðsla Grænlandshákarls
Úrbreiðsla Grænlandshákarls

Hákarl (fræðiheiti:Somniosus microcephalus) er grannvaxinn, sívalur, brjóskfiskur með góða heyrn. Hákarl hefur hvassar tennur í skoltum sínum í víðum kjafti. Augu og tálknaop hákarls eru smá. Hákarlinn getur náð allt að 7 metra lengd en þó er algeng lengd hans um 2-5 metrar. Hákarlar lifa á blönduðu fæði. Lítið er vitað um kynæxlun hákarla en þó er vitað til þess að þeir gjóti ungviði sínu sem er u.þ.b. 40 cm. við got og afkvæmin geta verið allt að 10 talsins. Allt sitt líf dvelur sú skepna í köldum heimskautasjó (2-7°C.) á miklu dýpi, hann er eina tegund hákarla í heiminum sem vitað er um að það geri. Á sumrin heldur grænlandshákarlinn sig á 180-730 metra dýpi en færir sig nær yfirborðinu á veturna í þeirri von að ná sér í seli. Grænlandshákarlinn finnst allt frá Svalbarða, Bjarnareyju og Hvítahafi í norðri, og suður með ströndum Noregs inn í Norðursjó. Hann er einnig að finna við norðanverðar Bretlandseyjar, Færeyjar og Ísland.[1]

Nýting

Um hákarl má lesa m.a. í Snorra Eddu, Grágás og Jónsbók, þ.e. hákarlsreka, og um verkaðan hákarl er skrifað í skrá yfir eignir Hóladómkirkju frá 1374. Var hákarl veiddur með Lagnvaði, keflvaði og venjulegum vað og svo hákarlalínu. Hákarlaveiði var aukageta við þorskveiðar og þótti nokkur búhnykkur af hákarli, en hákarlaveiðar voru upphaflega að mestu leiti stundaðar á Vestfjörðum og Snæfellsnesi. 1865-1875 var rúmur helmingur alls hákarlslýsis fluttur út frá Norður og Austuramti. Eftir aldamótin 1900 dró verulega úr hákarlaveiðum og lögðust nærri af um 1930, því mjög dró úr eftirspurn eftir hákalslýsi. Enn er þó sá hákarl sem veiðist kæstur. Framleiðsla hákarlalýsis til manneldis hefur farið vaxandi að undanförnu.

Víða eru aðrar tegundir hákarla veiddar til gerðar hákarlauggasúpu.

Magaskrúð hákarlsins

Hákarlinn er mjög gráðugur. Árni Friðriksson, segir frá því Margt býr í sjónum, að í einum einasta hákarli sem veiddist einu sinni við norðurströnd Íslands, fannst hvorki meira né minna en 14 þorskar og heill selur á stærð við fullorðið naut. Hvað sem líður öllum ýkjum, þá er hákarlinn mjög þekktur fyrir græðgi sína. Hákarlar við Íslandsstrendur hafa t.d. verið staðnir að því að gleypa kóralla, kolkrabba, sæbjúgu, sæsólir, fugla og auk þess hrútshaus, hreindýrshaus, mannslík, kettlinga og hvolpa, eða með öðrum orðum allt, sem á festir og náð verður til, hvort sem það eru dýr sjávarins, eða lík og leifar landdýra, sem í sjónum lenda. [2]

Gælunöfn og feluorð

Hákarl hefur verið nefndur ýmsum nöfnum á íslensku, bæði gælunöfnum og feluorðum. Meðal þeirra eru: axskeri, blágot, blápískur, brettingur, deli, got, grágot, gráni, hafkerling, háskerðingur, hvolpur, raddali, rauðgot, skauli, skerill, skufsi.[3]

Hákarl hefur einnig gengið undir nöfnum eins og: bauni, háki, háksi, láki og sá grái. Einnig fóru nafngiftir hákarls eftir stærð hans og útliti. Deli var haft um stutta digra hákarla, dusi um stóran hákarl, gotungur um feitan hákarl, lopi um miðlungsstóran, níðingur um hákarl sem var styttri en fimm álnir, hundur, raddali, skauli og snókur um lítinn hákarl og ælingi var haft um hákarl sem var á mörkum þess að vera talinn hirðandi

Tilvitnanir

  1. Jón Már Halldórsson. (2003). Hvað er vitað um grænlandshákarlinn? Sótt 13. október 2012 af http://www.visindavefur.is/svar.php?id=3036
  2. Morgunblaðið 1965
  3. „Orðabók Gunnars Jónssonar - Hákarl. Sótt 11. febrúar 2008.

Heimildir

  • Sjávarnytjar við Ísland, Karl Gunnarsson, Gunnar Jónsson, Ólafur Karvel Pálmason. Mál og menning, Reykjavík, 1998.
  • Kynning á íslenskum sjávarútvegi: Ekkert slor, í Háskólanum á Akureyri 2000

Tenglar