Tékkland

Česká republika
Fáni	Skjaldarmerki
Kjörorð: Pravda vítězí (tékkneska: Sannleikurinn lifir)
Þjóðsöngur: Kde domov můj
Höfuðborg	Prag
Opinbert tungumál	tékkneska
Stjórnarfar	Lýðveldi
Forseti Forsætisráðherra	Václav Klaus Petr Nečas
Sjálfstæði
• Sjálfstæði Tékkóslóvakíu	28. október 1918
• Klofningur Tékkóslóvakíu	1. janúar 1993
Evrópusambandsaðild	2004
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	114. sæti 78.866 km² 2
Mannfjöldi  • Samtals (2009)  • Þéttleiki byggðar	76. sæti 10.501.197 133/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2011
• Samtals	284.960 millj. dala (43. sæti)
• Á mann	263046 dalir (37. sæti)
VÞL (2010)	0,865 (27. sæti)
Gjaldmiðill	Tékknesk króna (CZK)
Tímabelti	UTC+1 (UTC+2 á sumrin)
Þjóðarlén	.cz
Landsnúmer	+420

Lýðveldið Tékkland (tékkneska: Česká republika) eða bara Tékkland er landlukt ríki í Mið-Evrópu og vestasta land gömlu austantjaldsríkjanna. Landið var stofnað 1. janúar 1993 þegar Tékkóslóvakía skiptist upp í tvo hluta, Tékkland og Slóvakíu. Höfuðborgin er Prag og er hún jafnframt stærsta borg landsins.

Lega og lýsing

Hæðarkort af Tékklandi. Fjöll umkringja landið á nær alla vegu.

Tékkland er nánast miðsvæðis í Mið-Evrópu og á sér að miklu leyti náttúruleg landamæri í formi fjallgarða. Í vestri er Þýskaland, en Eirfjöllin (Krušné hory) (þýska: Erzgebirge) og Bæheimsskógur (Šumava) skilja þar á milli. Í norðri er Pólland en þar mynda Súdetafjöllin (Sudety) og Risafjöllin (Krkonoše) náttúruleg landamæri. Í austri er Slóvakía en landamærin ganga eftir Karpatafjöllum. Í suðri er svo Austurríki. Tékklandi er gjarnan skipt í þrjá meginhluta: Bæheim í vestri, Mæri í austri og syðsti hluti Slésíu í norðaustri. Í höfninni í Hamborg er stór hafnarbakki, 30 þúsund m² að stærð, sem tilheyrir Tékklandi. Bakkinn kallast Moldarhaugurinn (Vltavský přístav). Hann var hluti af Versalasamningnum sem kvað á um að Tékkland skyldi eiga aðgang að hafnaraðstöðu í Hamborg, þaðan sem hægt er að sigla niður Saxelfi alla leið til Bæheims. Samningurinn gildir í 99 ár og rennur út árið 2028.

Þjóðfræði

Orðsifjar

Tékkar nota orðið Česko fyrir landið sitt. Hugtakið kemur fyrst fram 1777 en var aldrei eða sárasjaldan notað fyrir 1993. Meðan Tékkóslóvakía var til hét landið allt Československo. Þegar Tékkóslóvakía skiptist í tvö ríki 1993 varð heitið Česko ofan á en það merkir Tékkar eða tékkneska þjóðin. Tékkneska heitið fyrir Bæheim er Čechy en oftast er það notað fyrir landið allt (líka Mæri og Slésíu). Þjóðsagan segir að forfaðirinn Čech hafi verið stofnandi tékknesku þjóðarinnar. Önnur tungumál, svo sem enska og þýska, hafa tekið síðara orðið að láni og myndað heitið Czech (enska) og Tschech (þýska) síðan Tékkóslóvakía var mynduð 1918. Það hafa Íslendingar einnig gert. Þó eru íbúar Mæri og Slésíu ekki á eitt sáttir við síðara heitið, enda útilokar það á vissan hátt íbúa þess en setur íbúa Bæheims ofar hinum. Tékkar sjálfir nota ekki neitt stuttheiti á landi sínu. Alþjóðlega heitir landið Česká republika. Þó er til stuttform í flestum öðrum málum. Í íslensku er heitið Tékkland gjarnan notað í staðinn fyrir Tékkneska lýðveldið.

Mannfjöldi og þjóðflokkar

Alls búa 10,5 milljónir manna í Tékklandi, þar af 75% þeirra í borgum. Þéttleikinn er 130 íbúar á m², sem er talsvert undir meðallagi í Evrópu. Rúmlega 90% þjóðarinnar eru Tékkar. 3,7% eru mærar (íbúar frá Mæri), en þessir þjóðflokkar voru ekki aðgreindir fyrr en 1980. 3,9% eru útlendingar og fer þeim ört fjölgandi. Stærsti hópur útlendinga eru Úkraínumenn (1,2%), síðan Slóvakar, Víetnamar, Rússar og Pólverjar.

Trú

59% allra landsmanna eru ekki skráðir í nein trúfélög og er það eitt hæsta hlutfall heims. 26% landsmanna eru kaþólikkar, 7% eru í rétttrúnaðarkirkjunni en afgangurinn greinist í kirkjur mótmælenda. Eftir heimstyrjöldina síðari urðu kristnu kirkjurnar fyrir eignarnámi. Áætlað er að endurgreiða skaðann sem þær urðu fyrir og á það að verða gert í síðasta lagi 2013.

Tungumál

Opinbert tungumál Tékklands er tékkneska, sem er indóevrópskt tungumál af ætt vesturslavneskra tungumála. Tólf önnur tungumál eru opinberlega viðurkennd sem móðurmál minnihlutahópa í Tékklandi. Það eru slóvakíska, romani, úkraínska, pólska, þýska, gríska, ungverska, rússneska, rusyn, búlgarska, króatíska og serbneska.

Stjórnsýsla

Þjóðfáni og skjaldarmerki

Þjóðfáni Tékklands samanstendur af þremur reitum. Efst er hvítt, neðst er rautt, en frá vinstri sker sig blár þríhyrningur inn í hina litina. Slíkt er einsdæmi hjá fánum í Evrópu. Rauði og hvíti liturinn eru komnir úr skjaldarmerki Bæheims, en blái liturinn er upprunni í Slóvakíu. Fáninn var tekinn í notkun 30. mars 1920 og gilti fyrir Tékkóslóvakíu. Þegar Þjóðverjar innlimuðu Bæheim 1939 var notast við annan fána, en sá gamli var tekinn í notkun á ný eftir stríð 1945. Þegar Tékkóslóvakía klofnaði í sundur 1993 var ákveðið að halda fánanum óbreyttum. Litirnir eru auk þess gjarnan notaðir fyrir slavnesk lönd (til dæmis Rússland).

Skjaldarmerki Tékklands samanstendur af fjórum minni skjöldum. Tveir þeirra eru eins, efst til vinstri og neðst til hægri en það er hvíta ljónið í skildi Bæheims. Efst til hægri er hvíti örn Mæri en neðst til vinstri er svarti örn Slesíu. Skjaldarmerkið var innleitt 1993.

Stjórn

Í Tékklandi er þingbundin stjórn. Þingið samanstendur af tveimur deildum. Efri deildin samanstendur af 200 þingmönnum sem sitja í fjögur ár í senn. Í neðri deild er 81 þingmaður, sem situr í sex ár í senn. Forsætisráðherra fer fyrir þinginu og er valdamesti maður landsins. Æðsti embættismaðurinn er hins vegar forsetinn, sem er kjörinn af þinginu. Hann situr í fimm ár í senn og getur mest setið í tvö kjörtímabil. Pólitísk völd hans eru þó lítil. Aðeins tveir menn hafa klætt forsetaembættið síðan landið klofnaði 1993:

Röð	Forseti	Tímabil	Stjórnmálaflokkur
1	Václav Havel	1993 – 2003	OF
2	Václav Klaus	Síðan 2003	ODS

Listi forsætisráðherra landsins síðan 1993:

Röð	Forsætisráðherra	Tímabil	Stjórnmálaflokkur
1	Václav Klaus	1993 – 1997	ODS
2	Josef Tošovský	1997 – 1998	Óflokksbundinn
3	Miloš Zeman	1998 – 2002	CSSD
4	Vladimir Špidla	2002 – 2004	CSSD
5	Stanislav Gross	2004 – 2005	CSSD
6	Jiří Paroubek	2005 – 2006	CSSD
7	Mirek Topolánek	2006 – 2009	ODS
8	Jan Fischer	2009 – 2010	Óflokksbundinn
9	Petr Nečas	Síðan 2010	ODS

Stjórnsýslueiningar

Tékkland skiptist upp í þrettán héruð, auk höfuðborgarinnar Prag.

(Bílnúmer)	Hérað	Höfuðstaður	Íbúafjöldi (áætlaður 2004)	Íbúafjöldi (áætlaður 2010)
A	Höfuðborgarsvæði Prag (Hlavní město Praha)		1.170.571	1.251.072
S	Mið-Bæheimur (Středočeský kraj)	skrifstofur staðsettar í Prag	1.144.071	1.256.850
C	Suður-Bæheimur (Jihočeský kraj)	České Budějovice	625.712	637.723
P	Plzeň (Plzeňský kraj)	Plzeň	549.618	571.831
K	Karlsbað (Karlovarský kraj	Karlovy Vary	304.588	307.380
U	Ústí (Ústecký kraj)	Ústí nad Labem	822.133	835.814
L	Liberec (Liberecký kraj)	Liberec	427.563	439.458
H	Královéhradecký kraj	Králové (Hradec Králové)	547.296	554.370
E	Pardubice (Pardubický kraj)	Pardubice	505.285	516.777
M	Olomouc (Olomoucký kraj)	Olomouc	635.126	641.555
T	Suður-Slésía (Moravskoslezský kraj)	Ostrava	1.257.554	1.244.837
B	Suður-Mæri (Jihomoravský kraj)	Brno	1.123.201	1.152.819
Z	Zlín (Zlínský kraj)	Zlín	590.706	590.527
J	Hálönd (Vysočina)	Jihlava	517.153	514.805

Her

Í Tékklandi er atvinnuher. Hann samanstendur af landher og flugher, auk varahermanna. Alls þjóna 25 þúsund menn í tékkneska hernum. Æðsti yfirmaður hersins er ríkisforsetinn. Tékkneskir hermenn hafa sinnt friðargæslu í nokkrum stórum verkefnum, svo sem í Bosníu, Kosóvó, Írak (aðeins til 2004) og Afganistan.

Gjaldmiðill

Fram til 1918 var austurríska krónan gjaldmiðill í landinu. Þegar Tékkóslóvakía var stofnuð sem ríki var búinn til nýr gjaldmiðill, tékkóslóvakíska krónan. 1993 klofnaði landið í Tékkland og Slóvakía. Tékkland tók þá upp eigin mynt, tékknesku krónuna. 1 króna eru 100 Haleru (þýska: Heller). Þegar Tékkland gekk í Evrópusambandið var ætlunin að innleiða evruna árið 2010. Af þessu hefur þó ekki orðið enn þá en stjórnin hefur skuldbundið sig til að taka upp evruna á allra næstu árum.

Saga

Upphaf

Stórmæri þegar það náði mestri útbreiðslu

Á fyrstu árhundruðum f.Kr. settist keltneski þjóðflokkurinn boier að á svæðinu. Talið er að heitið Bæheimur (Bohemia) sé dregið af þessum þjóðflokki. Á fyrstu öld e.Kr. settust germanir að á svæðinu, sem þrengdu keltum burt. Í Bæheimi voru til dæmis markomannar en Rómverjar hindruðu útrás þeirra lengra til suðurs. Á tímum þjóðflutninganna miklu á 5. öld gjörbreyttist allt. Fræðimenn gera ráð fyrir að germanir hafi horfið úr svæðinu, sem hafi að mestu legið eftir autt. Frá og með 550 settust slavar að í Bæheimi og Mæri. 833 var furstadæmið Stórmæri stofnað og náði það langt út fyrir mörk Bæheims og Mæri í dag. Svatopluk varð fursti í Stórmæri 871, en á hans tíma komu munkarnir (og bræðurnir) Kyrill og Meþód og kristnuðu þjóðina. Þeir höfðu verið sendir frá Miklagarði og lögðu því grunninn að rétttrúnaðarkirkjunni í Stórmæri. Árið 895 gekkst Spytihněv fursti á hönd þýska ríkisins, en konungur ríkisins var þá Arnúlfur. Stórmæri varð því hluti af ríkinu, en það var lagt niður tólf árum síðar. Afleiðingin var sú að rómversk kaþólska kirkjan nam land í Bæheimi og óx hratt meðan rétttrúnaðarkirkjan átti undir högg að sækja. 1003 réðist Boleslaw I konungur Póllands inn í Bæheim og hertók landið. Hersetan stóð hins vegar aðeins yfir í eitt ár.

Miðpunktur þýska ríkisins

Karl IV gerði Prag að stórborg

1085 leyfði Hinrik IV keisari stofnun konungsríkis í Bæheimi. Markgreifinn Vratislav II varð því krýndur konungur, enda var Vratislav eindreginn stuðningsmaður Hinriks gegn söxum. Krýningin fór fram í Prag, sem þar með varð að eiginlegri höfuðborg. Konungríkið Bæheimur var sjálfstætt sem slíkt en var undir verndarvæng og umsjón þýska ríkisins. Í kjölfarið fylgdi nokkurt þýskt landnám í Bæheimi. Sökum stuðnings konunganna í Prag við þýsku keisarana, var konungur Bæheims hverju sinni einnig kjörfursti, það er að segja hann sat í kjörfurstaráðinu sem valdi næsta konung þýska ríkisins. Sem kjörfurstar höfðu konungar Bæheims mikil völd í ríkinu. Árið 1300 voru Bæheimur og Pólland með sameiginlegan konung, fyrst Wenzel II og síðan Wenzel III, en því fyrirkomulagi lauk 1306 er Wenzel III var myrtur í Olomouc.

Keisaradæmið

1310 kvæntist Jóhann af Lúxemborg, sonur Hinriks VII keisara, Elísabetu, dóttur Wenzels II konungs í Bæheimi. Sonur þeirra hét Karl og tók hann við konungdæminu í Bæheimi 1347 sem Karl I. Aðeins ári síðar stofnaði Karl konungur háskóla í Prag en hann er elsti háskóli Evrópu norðan Alpa. Á sama ári var hann einnig kjörinn konungur þýska ríkisins og var krýndur sem Karl IV í borginni Aachen. Karl ákvað að sitja í Prag, sem þar með varð að höfuðborg þýska ríkisins. 1355 var Karl svo krýndur keisari ríkisins í Róm. Karl gaf út Gullna bréfið 1378, en í því fastsetti hann reglur um konungskjör í þýska ríkinu, ásamt ýmsum öðrum grundvallarlögum. Gullna bréfið var í gildi allt til loka ríkisins 1806. Tveir synir Karls áttu einnig eftir að verða þýskir konungar. Wenzel var konungur 1378 – 1400 og Sigismundur 1411 – 1437. Sá síðarnefndi var krýndur keisari ríkisins 1433.

Hússítar

Jan Hus brenndur á báli 1415

Hússítar voru siðbótamenn frá Bæheimi sem hófu að starfa gegn kaþólsku kirkjunni og keisaranum, sem á þessum tíma voru jafnframt konungar Bæheims. Hússítar eru nefndir eftir guðfræðingnum Jan Hus, sem á tímabili var rektor háskólans í Prag. Þegar Hus var brenndur á báli í kirkjuþinginu í Konstanz 1415, hófu fylgjendur hans að gera uppreisn. Þegar hússítar réðust inn í ráðhúsið í Prag 1419 og fleygðu starfsmönnum konungs út um gluggana, hófst stríð, svokalla hússítastríðið. Múgur manna réðist einnig inn í kirkjur og klaustur til að ræna og eyðileggja. Í desember 1419 fór fyrsta orrustan fram nálægt Plzeň, en henni lauk með sigri hússíta. 1420 réðist keisaraher inn í Prag en hússítar náðu að hrekja hann á brott. Keisarinn missti meira og meira land í Bæheimi næstu árin, uns hann réði aðeins yfir nokkrum jaðarsvæðum. Nokkrir bæir sem héldu tryggð við kaþólsku kirkjuna og keisarann voru jöfnuð við jörðu. Í stríðinu réðust hússítar einnig á borgir handan Bæheims, svo sem Austurríki (1428 – 1429), Saxland og jafnvel Ungverjaland. Eftir ýmsar orrustur, sem hússítar yfirleitt sigruðu í, kom til lokaorrustu við keisaraherinn 1434. Þar voru hússítar loks gjörsigraðir og nær útrýmdir. Ósigur þeirra batt þó ekki alveg enda á siðbót hússíta í Bæheimi, jafnvel þó að kaþólska kirkjan var víða endurreist í landinu. Þar að auki hafði Jan Hus þýtt Biblíuna á tékknesku og þannig átt stóran þátt í að festa tungumálið í ritmálinu. Þrátt fyrir ósigur hússíta myndaðist í fyrsta sinn eiginleg þjóðarvakning meðal Tékka. 1458 varð Georg Podiebrad konungur Bæheims, en þar með varð hann fyrsti siðaskiptakonungur Evrópu á miðöldum.

Habsborgarar og 30 ára stríðið

Fulltrúum keisarans hent út um glugga á kastalanum í Prag. Atburður þessi markaði upphaf 30 ára stríðsins.

Frá og með 1526 urðu Bæheimur og Mæri eign Habsborgara er Ferdinand I af Habsborg varð konungur landsins. Þar með voru Bæheimur og Mæri tengd Austurríki allt til loka heimstyrjaldarinnar fyrri 1918. Habsborgarinn Rúdolf II, keisari þýska ríkisins, flutti aðsetur sitt frá Vín til Prag 1583. Prag varð því næstu áratugi miðstöð stjórnmála, lista og vísinda í ríkinu. Rúdolf var opin gagnvart nýjum hugmyndum og veitti Bæheimi formlegt trúfrelsi. Hann var jafnframt ötull áhugamaður lista og vísinda, og bauð ýmsum þekktum mönnum á þeim sviðum til Prag. Má þar nefna Tycho Brahe og Jóhannes Kepler. 1612 lést Rúdolf. Þá varð Mattías konungur Bæheims og þýska ríkisins. Hann hóf þegar að þrengja að mótmælendum í Bæheimi og endurvekja kaþólsku kirkjuna. Þetta gekk svo langt að 1618 ruddust mótmælendur í kastalann í Prag (Hradčany) og fleygðu fulltrúum keisarans út um gluggann. Atburður þessi markar upphafið á 30 ára stríðinu. Ári síðar lést Mattías keisari og kusu gildin í Prag, sem voru mótmælendur, Friðrik frá Pfalz sem nýjan konung Bæheims. Samtímis varð Ferdinand II af Habsborg keisari þýska ríkisins. Um vorið 1620 var fyrsta orrusta stríðsins háð í Bæheimi er keisaraher Ferdinands gjörsigraði Friðrik konung við Hvítafjall. Friðrik flúði úr landi og var kallaður Vetrarkonungurinn. Hann var síðasti konungur Bæheims. Mótmælendur í Prag voru eltir. Sumir voru fangelsaðir, aðrir líflátnir. Enn aðrir flúðu land. Í kjölfarið kom Ferdinand keisari kaþólsku kirkjunni á með valdi. Konungdæmið í Bæheimi var lagt niður og sjálfstæði landsins að hluta afnumið. Bæheimi og Mæri varð þaðan í frá stjórnað frá Vín, allt til 1918. Þýsk tunga ruddi sér til rúms, að minnsta kosti í opinberu lífi, en tékkneska hörfaði.

Ný þjóðarvakning

Á 19. öld myndaðist ný þjóðarvakning meðal Tékka, enda hafði landið verið stjórnað af Habsborgarkeisurum í Vín í tvær aldir. Í júní 1848 var haldin Slavaráðstefnan mikla í Prag. Tékkar heimtuðu að tékkneskt mál yrði viðurkennt á ný en það var þá orðið að minnihlutamáli. Auk þess kröfðust þeir aukin stjórnmálaleg réttindi. Ráðstefnunni var vart lokið þegar borgarauppreisn hófst í Prag og stóð hún í fimm daga (12.-17. júní). Mótmælendur heimtuðu sjálfstæði og gengu berserksgang út um allt. Götubardagar stóðu yfir í nokkra daga. Austurrískir varðliðar urðu að setja upp fallbyssur og umkringja borgina til að ráða niðurlögum mótmælanna. Í iðnbyltingunni sem fylgdi varð Bæheimur að iðnaðarhéraði fyrir keisaradæmið í Vín. En þjóðin naut ekki þess frelsis sem aðrar þjóðir innan Austurríska keisaradæmisins nutu. Til að mynda var bannað að gefa út dagblöð á tékknesku. Allt lesefni var á þýsku. Það var ekki fyrr en 1897 að stjórnin í Vín leyfði borgum og sveitarfélögum að nota tékknesku til jafns við þýsku. Einnig fékk Bæheimur heimastjórn en hún var leyst upp á ný 1913.

Tékkóslóvakía

Tékkóslóvakía eins hún leit út í upphafi: Bæheimur, Mæri, Slóvakía og vesturhluti Úkraínu

Hitler lætur hylla sig í Kraslice í október 1938 eftir að hafa innlimað Súdetahéruðin

Tékkar börðust með Þjóðverjum og Austurríkismönnum í heimstyrjöldinni fyrri, þrátt fyrir andstöðu almennings. Við stríðslok 1918 leystist austurríska keisaradæmið upp. Skyndilega stóðu Tékkar uppi án stjórnar í Vín. 16. október 1918 sameinuðust héruðin Bæheimur, Mæri og suðurhluti Slésíu er stofnað var nýtt ríki. Prag varð að höfuðborg nýja ríkisins. Tveimur vikum síðar, 30. október, sameinaðist Slóvakía nýja ríkinu, sem hlaut nafnið Tékkóslóvakía. Auk þess tilheyrði vestasti hluti Úkraínu nýja ríkinu. Í manntali 1921 kom í ljós að íbúar voru 14 milljónir, þar af rúmlega helmingur Tékkar, 23% Þjóðverjar, 14% Slóvakar, 5,5% Ungverjar, auk Rúmena, Pólverja og Króata. Lýðveldið var því fjölþjóðaríki og voru erjur og sundurlyndi nánast daglegt brauð. 1938 ásældist Hitler stóra hluta landsins, aðallega Súdetahéruðin, enda bjuggu þar margir Þjóðverjar. Í München-sáttmálanum 29. september 1938 voru Súdetahéruðin innlimuð Þýskalandi. Ungverjaland og Pólland hlutu einnig sinn skerf af landinu. Við þetta missti Tékkóslóvakía rúmlega 40% iðnaðarins. Eftir stóð aðeins lítið og vanmáttugt ríki. Þjóðverjar hófu að reka Tékka burt úr innlimuðu héruðunum, en margir voru fangelsaðir og myrtir. 5. október flúði Edvard Beneš forseti til London. Í kjölfarið lýstu Slóvakar yfir sjálfræði. 15. mars 1939 innlimaði Hitler afganginn af Bæheimi og Mæri. Þarmeð leystist Tékkóslóvakía upp sem ríki. Það voru Sovétmenn sem frelsuðu landið að mestu leyti 1945. 5. maí hófu íbúar Prag uppreisn gegn Þjóðverjum sem stóð í þrjá daga. 8. maí hrökluðust Þjóðverjar burt og degi síðar hertók Rauði herinn borgina. Í kjölfarið var Tékkóslóvakía endurreist, fyrir utan Úkraínuhlutann. Þremur milljónum Þjóðverja, aðallega í Súdetahéruðunum, var gert að yfirgefa landið.

Kommúnistaríkið og Vorið í Prag

Í kosningum 1946 hlutu kommúnistar 40% greiddra atkvæða og hlutu mikilvæg embætti í stjórn landsins. 1948 hrifsuðu þeir til sín öll völdin í landinu og lutu reglugerðum frá Moskvu. Edvard Beneš, sem aftur var orðinn forseti, neitaði að skrifa undir nýja stjórnarskrá og sagði af sér. Klement Gottwald, leiðtogi kommúnista, lýsti því yfir stofnun nýs sósíalísks lýðveldis og var fyrsti forseti þess. 1968 var Alexander Dubček formaður kommúnistaflokksins og Ludvík Svoboda varð forseti. Þeir voru báðir mjög frjálslegir gagnvart kommúnismanum og hófu ýmsar umbætur í landinu. Til dæmis voru höftin á prentfrelsi afnumin, komið var á skoðanafrelsi og fólk mátti jafnvel ferðast til útlanda. Einnig unnu þeir að endurbótum á efnahagssviðinu. Endurbætur þessar gengu undir heitinu Vorið í Prag. Á hinn bóginn mældist þetta illa fyrir í öðrum austantjaldslöndum, sérstaklega í Póllandi og Austur-Þýskalandi. 21. ágúst 1968 gerðu herir Varsjárbandalagsins, undir forystu Sovétmanna, innrás í Tékkóslóvakíu. Tékkar fengu ekkert við ráðið. Allar lýðræðisbreytingar undanfarinna mánaða voru teknar til baka. Dubček var settur af og kommúnistaflokkurinn hreinsaður. Heimurinn stóð á öndinni. Tugþúsundir Tékka yfirgáfu landið í kjölfarið. Talið er að rúmlega 170 þús manns hafi farið til Austurríkis.

Leiðin til lýðræðis

Václav Havel forseti

Í nóvember 1989 hófust mikil mótmæli gegn kommúnistastjórninni í Prag. Þýða hafði myndast í ýmsum austantjaldslöndum, ekki síst í Sovétríkjunum. Í lok nóvembers sagði stjórnin í Prag af sér. Í upphafi desember var mynduð ný stjórn án aðkomu kommúnista. Seinna sama mánuð var rithöfundurinn og baráttumaðurinn Václav Havel kjörinn forseti landsins. Fyrstu lýðræðislegu kosningarnar landsins síðan 1945 fóru fram 8. júní 1990. Brátt kom þó í ljós að hagsmunir Tékka og Slóvaka voru mismunandi. Strax í upphafi árs 1991 hófust viðræður milli aðilana um aðskilnað, en ákveðið var að bíða eftir kosningar 1992. Þegar þær voru afstaðnar komust forsætisráðherrar beggja þjóða að þeirri niðurstöðu að aðskilja löndin á friðsamlegan hátt, án kosninga eða aðkomu almennings. Samkvæmt því fór aðskilnaðurinn fram 1. janúar 1993 en við hann mynduðust Tékkland og Slóvakía sem tvö sjálfstæð ríki. Í júní á sama ári gekk Tékkland í Evrópuráðið og 1999 í NATO. 1. maí 2004 fékk Tékkland síðan inngöngu í Evrópusambandið. Um það var kosið í þjóðaratkvæðagreiðslu en rúmlega 77% kusu með aðild.

Landafræði

Landamæri

Tékkland á landamæri að fjórum öðrum ríkjum. Lengd landamæranna:

Land	Lengd	Ath.
Þýskaland	810 km	Í vestri
Pólland	762 km	Í norðri
Austurríki	466 km	Í suðri
Slóvakía	252 km	Í austri

Tékkland nær ekki að sjó.

Borgir

Sökum þess að Tékkland tilheyrði Austurríki í langan tíma ganga flestar borgir í landinu einnig undir þýskum heitum. Stærstu borgir landsins:

Röð	Borg	Þýskt heiti	Íbúar	Hérað
1	Prag (Praha)	Prag	1,2 milljónir	Höfuðborgarsvæðið
2	Brno	Brünn	371 þúsund	Suður-Mæri
3	Ostrava	Ostrau	306 þúsund	Suður-Slésía
4	Plzeň	Pilsen	169 þúsund	Plzeň
5	Liberec	Reichenberg	101 þúsund	Liberec
6	Olomouc	Olmütz	100 þúsund	Olomouc
7	Ústí nad Labem	Aussig an der Elbe	95 þúsund	Ústí
8	České Budějovice	Budweis	94 þúsund	Suður-Bæheimur
9	Hradec Králové	Königgrätz	94 þúsund	Králové
10	Pardubice	Pardubitz	90 þúsund	Pardubice
11	Havířov	-	82 þúsund	Suður-Slésía
12	Zlín	Zlin	75 þúsund	Zlín
13	Kladno	-	69 þúsund	Mið-Bæheimur
14	Most	Brüx	67 þús	Ústí

Fjöll

Snætindur (Sněžka) er hæsti tindur Tékklands með 1.602 m. Efst sér í veðurathugunarstöðina.

Tékkland er nær umkringt fjallgörðum. Bæheimur er eins og skál í stórum fjalladal. Til vesturs eru Bæheimsskógur og Eirfjöllin en til norðurs eru Risafjöllin og Súdetafjöllin. Í síðastnefnda fjallgarði er hæsta fjall landsins, Snætindur (tékkneska: Sněžka; þýska: Schneekoppe) sem er 1.602 metra hátt. Í austri landsins er vestasti hluti Karpatafjalla.

Ár og vötn

Nær gjörvallur hluti Bæheims tilheyrir vatnasviði Saxelfar en fljótið rennur frá Risafjöllum um allt norðanvert landið uns það hverfur inn í Þýskaland. Mæri er hins vegar á vatnasviði Dónár. Örlítill hluti nyrst í landinu tilheyrir vatnasviði Odru, sem rennur í Eystrasalt. Lengstu fljót Tékklands:

Röð	Fljót	Þýska	Lengd	Lengd alls	Rennur í:
1	Moldá (Vltava)	Moldau	440 km	-	Saxelfi
2	Saxelfur (Labe)	Elbe	367 km	1.094 km	Norðursjó
3	Ohre	Eger	280 km	316 km	Saxelfi
4	Morava	March	267 km	358 km	Dóná

Í Tékklandi eru stöðuvötn aðeins fá og lítil.

Iðnaður

Austurríki-Ungverjaland iðnvæddist hratt en stóð þó Bretlandi og þýska ríkinu (Þýskalandi) nokkuð að baki enda hófst iðnaðaruppbygging þar síðar en í fyrrnefndum löndum og pólítískur óstöðugleiki í austurríska heimsveldinu árin fyrir stofnun keisaradæmisins Austurríkis-Ungverjalands hafði sín áhrif.

Iðnaður varð sérstaklega öflugur í vestanverðu keisaradæminu og varð Prag í Bæheimi ein helsta þungamiðja þeirrar þróunar. Þannig varð svæðið sem nú nefnist Tékkland að einu af meginiðnaðarsvæðum Evrópu. Í austurhluta Austurríkis-Ungverjalands varð landbúnaður hins vegar ráðandi. Helstu framleiðsluvörur voru iðnvélar, stál og járn, kol, textíll og vefnaðarvörur, vopn og hergögn, efnavörur og margt fleira. Iðnaðurinn nútímavæddist í takt við tímann og gaf öðrum ekkert eftir og var til dæmis hafinn bílaframleiðsla upp úr aldamótunum 1901. Bæheimur og Mæri voru kjarni alls iðnaðar Austuríkis-Ungverjalands þar til það veldi leystist upp.

Í fyrri heimsstyrjöldinni var iðnaður svæðisins nýttur til hergagnaframleiðslu þar sem Austuríki-Ungverjaland barðist við hlið Þjóðverja við bandamenn. Brestir voru þó komnir í ríkjasambandið Austurríki-Ungverjaland og leið það undir lok í stríðslok.

Eftir stríðið varð Tékkóslóvakía til sem sjálfstætt ríki í fyrsta sinn þegar Bæheimur, Mæri og Slóvakía, sem voru áður héruð í Austuríki-Ungverjalandi runnu saman í eitt ríki. Landið fékk stærstan hluta iðnaðar heimsveldisins fyrrverandi í sinn hlut og varð því eitt af öflugri iðnríkjum Evrópu og á því byggði landið ágætt gengi sitt á millistríðsárunum. Kreppan mikla á þriðja áratug 20. aldar fór ekki framhjá Tékkóslóvakíu frekar en öðrum löndum hins vestræna heims. Iðnaðarframleiðsla dróst saman og atvinnuleysi jókst. Mun alvarlegri og dekkri ský hrönnuðust þó upp á sjóndeildarhringnum, sérstaklega þó í vestri en einnig í austri þó torræðari væru. Tékkóslóvakía varð fyrsta fórnarlamb seinni heimstyrjaldarinnar í Evrópu og varð það áður en sú styrjöld hófst opinberlega enda var landinu fórnað fyrir ímyndaðan frið á samningaborði alþjóðlegra stjórnmála.

Þjóðverjar hernámu meginhluta landsins 1938 – 1939 og afgangnum var skipt milli nágrannanna. Iðnaðarmáttur Tékkóslóvakíu var þegar settur í fulla vinnu fyrir þýsku hervélina og framleiddi gríðarlegt magn vopna allt stríðið svo sem skriðdreka, vélbyssur og fallbyssur. Við þessa framleiðslu var mjög notast við þrælavinnuafl, bæði heimamanna og erlendra „verkamanna“ eða Fremdarbeiter eins og þeir voru kallaðir. Margir lifðu þá vist ekki af enda aðbúnaður og meðferð skelfileg. Vopnaframleiðslan stöðvaðist ekki að fullu fyrr en við uppgjöf Þjóðverja vorið 1945 en þá hrúguðust upp óveðurskýin eina ferðinna enn og nú á austurhimni þar sem Tékkóslóvakía lenti á áhrifasvæði Sovétríkjanna en líkt og áður voru það örlög sem ákveðin voru við samningaborð stórveldanna á Yalta ráðstefnunni. Við tóku nokkur ár óvissu í landinnu sem var þó fljótlega eytt.

Þegar kommúnistar tóku yfir Tékkóslóvakíu árið 1948 var nokkurt jafnvægi milli hinna ýmsu þátta hagkerfisins. Iðnaður var þó þungamiðja atvinnulífsins enda landið eitt það iðnvæddasta í Evrópu þó enn væru Tékkóslóvakar að sjálfsögðu að súpa seiðið af seinni heimsstyrjöldinni líkt og aðrar þjóðir álfunnar. Eftir að kommúnistar tóku völdin lögðu þeir höfuðáherslu á þungaiðnað umfram aðra þætti atvinnulífsins svo sem landbúnað og framleiðslu almennra neitendavara. Margar helstu atvinnugreinar þjóðarinnar höfðu verið þjóðnýttar að hluta eða öllu leyti fyrir yfirtöku kommúnista og héldu þeir því áfram. Svo var komið í kring um árið 1950 að svo til allt efnahagslíf þjóðarinnar hafði verið þjóðnýtt og hélst það svo allt þar til kommúnistastjórnin féll í flauelsbyltingunni 1989. Vorið í Prag hafði að sjálfsögðu ákveðinn áhrif á iðnað líkt og aðra hluti þjóðfélagsins en varði svo stutt að engar meiriháttar breytingar höfðu komist í framhvæmd þegar það var kæft í fæðingu.

Stóriðnaður fékk mikinn stuðning á 6. áratugnum en með því fylgdi að mikið var um úrgang og verksmiðjurnar voru ekki nægilega vel staðsettar til þess að geta nýtt allt það sem landið og fólkið í landinu hafði upp á að bjóða. Þrátt fyrir að starfsfólkið væri vel þjálfað og duglegt þá voru hvatir til vinnu og stjórnunar litlar. Það leiddi til minni veltu, minni framleiðslu og lélegri vara. Hagkerfið hrundi því að einhverju leyti á sjöunda áratugnum og þrátt fyrir ýmsar ráðstafanir og tilraunir til umbóta þá náðist ekki fullnægjandi árangur.

Alþjóða gjaldeyrissjóðurinn aðstoðaði Tékkland árið 1989 að byggja upp innviðið aftur. Með því byrjaði iðnaður að dafna og erlendir fjárfestar fjárfestu í iðnaði. Iðnaður í Tékklandi var að einkavæðast.

Árið 1995 voru mýmörg fyrirtæki einkavædd sem leiddi til þess að um 80% af öllum iðnaði í Tékklandi var ekki undir ríkinu. Þó hafði tékkneska ríkið einhverja smá stjórn á stál-, fjarskipta- og orkuiðnaði í gegnum fyrirtækið CEZ Group en það á um það bil 96 fyrirtæki og starfsemi þess er í allmörgum löndum svo sem Austurríki, Póllandi, Serbíu, Tyrklandi og átta öðrum löndum. Það því eitt stærsta ríkisrekna fyrirtæki í Evrópu. Einkavæðing CEZ Group átti að hefjast árið 2001 þegar fyrirtækið stóð undir 41% af vergri landframleiðslu og veitti 35% af fólki í Tékklandi atvinnu. En vegna efnahagslegrar niðursveiflu var hætt við það. Nú árið 2012 er verið að hugsa aftur um hvort einkavæða eigi fyrirtækið.

Tékkland er nú með eitt iðnvæddasta hagkerfi í Mið- og Austur-Evrópu. Þessi iðnstyrkur er arfleifð frá 19. öld þegar Bæheimur og Mæri voru iðnaðarhéröð í austurríska-ungverska keisaradæminu. Íbúar Tékklands eru vel menntaðir og innviði Tékklands er mjög þróað.

Helstu atvinnugreinar

Skoda-bílar á sýningu í Leipzig 1980

Helstu atvinnugreinar Tékklands eru: Bílaiðnaður, smíði véla, járn og stálframleiðsla, járnvinnsla, raftæki, vefnaður, gler, kristall, postulín, vopnaframleiðsla, keramik og auðvitað við bjórbruggun. Helstu landbúnaðarafurðir Tékklands eru: Sykurrófur, kartöflur, hveiti og humlar. Eins og með mörg ríki í Mið-Evrópu er mikil hagvöxtur fólginn í eftirspurn og erlendri fjárfestingu.

Bílaiðnaður

Í Tékklandi voru framleiddir 465.268 bílar árið 2001 en framleiðslan er nú að ná um einni milljón bíla á ári. Meira en 800 fyrirtæki eru beintengd framleiðslu bíla í Tékklandi. Verg ársframleiðsla greinarinar er um 9-10%. Af bílaframleiðendum sem framleið eitthvað eða allt í ökutækin í Tékklandi má nefna Skoda, TPCA (Toyota Peugeot Citroën Automobile), Hyundai, Tatra, Irisbus Iveco og Avia Ashok Leyland.

Orkuiðnaður

Samkvæmt hagstofu Tékklands er 65,4% af rafmagni landsins búið til með gufu. Gufan er ekki jarðhiti heldur búin til með því að hita vatn með brennslu kola og annarra efna. 30% af rafmagninu kemur frá kjarnorku en einungis 4,6% frá endurnýtanlegum orkugjöfum svo sem fallvatni. Mikið er notað af gasi í Tékklandi en það kemur með pípum frá Rússlandi og Noregi. Tvöfalt meira er notað af gasi en rafmagni í iðnaði.

Menning

Kvikmyndir

Eftir fyrri heimstyrjöldina blómstraði kvikmyndaiðnaðurinn í Tékklandi. Margar kvikmyndir voru gerðar eða um áttatíu á ári. Svo var sjöundi áratugurinn gullöld kvikmyndagerðarinnar. Film and Television School of the Academy of Performing Arts (FAMU) einn elsti skóli sinnar tegundar í Evrópu var stofnaður í Prag og tvær tékkneskar myndir unnu Óskarinn fyrir bestu erlendu myndina. Nú eru margir erlendir aðilar sem flykkjast til Tékklands bæði til að taka upp myndir þar vegna minni kostnaðar og einnig til að uppgötva nýjar tékkneskar kvikmyndir.

Tónlist og bókmenntir

Ýmsir þekktir tónlistarmenn eru frá Tékklandi. Frá 19. öldinni eru nöfn eins og Bedřich Smetana og Antonin Dvořak heimsþekkt. Af þekktum rithöfundum má nefna Franz Kafka og Milan Kundera.

Íþróttir

Þjóðaríþrótt Tékka er íshokkí. Landsliðið hefur nokkrum sinnum orðið heimsmeistarar, síðast 2010. 1998 urðu þeir Ólympíumeistarar á vetrarleikunum í Nagano í Japan. Aðrar vetraríþróttir eru einnig hátt skrifaðar, svo sem skíðaíþróttir. Miðstöð skíðaíþrótta í landinu er Liberec í norðri Bæheims en þar fór meðal annars fram heimsbikarmótið í norrænum greinum 2009.

Knattspyrna er einnig vinsæl íþrótt. Úrvalsdeildin heiti Gambrinus-deild og er með 16 lið. Landsliðið hefur síðustu ár verið að gera það gott á alþjóða vettvangi. Á EM 1996 í Englandi komst liðið í úrslit en tapaði leiknum fyrir Hollandi. Liðið hefur eini sinni komist í lokakeppni HM, árið 2006 í Þýskalandi, en komst ekki upp úr riðlakeppninni. Meðan Tékkóslóvakía var og hét komst liðið tvisvar í úrslit en tapaði báðum leikjum. Fyrst 1934 fyrir Ítalíu, síðan 1962 fyrir Brasilíu. Af þekktum tékkneskum leikmönnum má nefna Milan Baroš (Galatassaray), Jan Koller (lengst af hjá Borussia Dortmund) og markmanninn Petr Čech hjá Chelsea.

Í kappakstursbrautinni Automotodrom Brno er keppt í alþjóðlegum kappakstri.

Matargerð

Budweis-bjór

Tékknesk matargerð einkennist af kjötréttum, sérstaklega svínakjöti. Landið er þó þekktara fyrir bjórframleiðsu, en bjór er ein helsta útflutningsvara landsins. Tékkar framleiða á einum ársfjórðungi um 15.263 hektólítra af bjór og af þeim eru um 2.903 milljón hektólítrar fluttir út. Helstu kaupendur tékknesks bjórs eru Þjóðverjar, Slóvakar og Rússar. Þær borgir sem helst brugga bjór eru Plzeň og České Budějovice en þekktustu tegundirnar eru nefndar eftir borgunum (Pilsner og Budweis). Tékkar drekka hlutfallslega mest bjór á mann í heimi.

Helgidagar

Í Tékklandi eru svipaðir helgidagar og í öðrum ríkjum Mið- og Vestur-Evrópu. Athygli vekur þó að uppstigningardagur og gamlársdagur eru ekki helgidagar í landinu. Opinberir helgidagar í Tékklandi:

Dags.	Helgidagur	Ath.
1. janúar	Þjóðhátíð	Tékkland stofnað 1. janúar 2003
Að vori	Páskar	Tveir dagar
1. maí	Verkalýðsdagurinn
8. maí	Frelsisdagur	Stríðslokadagur heimstyrjaldarinnar síðari
5. júlí	Dagur heilags Kyrills og heilags Meþóds	Kyrill og Meþód kristnuðu landið á 9. öld
6. júlí	Dagur Jans Hus	Dagurinn sem Jan Hus var brenndur á báli 1415
28. september	Dagur tékkneska ríkisins	Dauðadagur heilags Wenzels 929 eða 935, verndardýrlingur Tékklands
28. október	Dagur Tékkóslóvakíu	Stofndagur Tékkóslóvakíu 1918
17. nóvember	Baráttudagur fyrir frelsi og lýðræði	Stúdentamótmælin 1938 og 1989
24. desember	Aðfangadagur
25. desember	Jóladagur
26. desember	Annar í jólum

Auk ofangreindra helgidaga er haldið upp á nokkra aðra daga en aðeins í vissum landshlutum.

Heimildir

• Fyrirmynd greinarinnar var „Tschechien“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt 12. desember 2012.