„Inúítar“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
Cessator (spjall | framlög)
m Tók aftur breytingar 213.220.95.27 (spjall), breytt til síðustu útgáfu MerlIwBot
Makecat-bot (spjall | framlög)
m r2.6.5) (Vélmenni: Bæti við ro:Inuiți
Lína 95: Lína 95:
[[pt:Inuítes]]
[[pt:Inuítes]]
[[qu:Inuyt runa]]
[[qu:Inuyt runa]]
[[ro:Inuiți]]
[[se:Inuhkat]]
[[se:Inuhkat]]
[[simple:Inuit]]
[[simple:Inuit]]

Útgáfa síðunnar 5. mars 2013 kl. 21:18

Inuítamálýskur

Inuítarinuítamálum svo sem grænlensku er eintalan Inuk eða Inuq og fleirtalan Inuít. Inuk þýðir manneskja) eru þeir þjóðflokkar nú oftast nefndir sem áður voru kallaðir eskimóar.

Þjóðflokkar þessir búa á svæðinu allt frá Tjukota-héraði í Síberíu til Grænlands. Þrátt fyrir að þessir þjóðflokkar hafa verið dreifðir yfir þetta víðáttumikla svæði hefur menning þeirra og lifnaðarhættir verið nánast þeir sömu langt fram á 20. öld. Þeir hafa lifað á fiskiveiðum og veiðum á land- og sjávardýrum. Inuítar eru samheiti yfir fleiri þjóðflokka, Inuit og Inuvialut í Kanada, Kalaallit á Grænlandi, Inupiaq og Yupik í Alaska og Yupik í Rússlandi (Síberíu). Í raun eru Yupik ekki inuítar þar sem þeir eru ekki afkomendur þess fólks sem kennt er við Thule og tala annað tungumál (þó náskylt), þeir vilja þess vegna heldur kalla sig Yupik eða eskimóa í stað inuíta.

Kanadísku inuítarnir búa aðallega í Nunavut (sjálfstjórnarsvæði í Kanada), Nunavik (norðurhluti Quebec) og í NunatsiavutLabrador). Inuvialuit búa aðallega við fitjar Mackenzie fljótsins, á Banks eyju og hluta af Victoríu eyju í Northwest Territories. Inuítar bjuggu áður í Yukon-héraði en nú búa engir þeirra þar. Inupiaq búa á norðurströnd Alaska, en Yupik búa á vesturströnd Alaska og allra austasta hluta Tjukotka héraðs í Rússlandi.

Eskimóar

Á Evrópumálum hafa heimskautaþjóðir Norður-Ameríku og Grænlands verið kallaðar Eskimóar frá því að hvítir menn fóru að nema þar land fá 16. öld. Norrænir menn á Grænlandi nefndu þá skrælingja. Orðið eskimói er af óljósum uppruna og eru ýmsar kenningar til um það. Sú algengasta er að uppruni orðsins sé úr Innu eða einhverju öðru indíánamáli og þýði „sá sem étur hrátt kjöt“. Það er þó heldur ósennilegt þar sem allar indíánaþjóðir í nágrenni inuíta borðuðu hrátt kjöt áður fyrr. Engu að síður álíta margir Inuítar orðið eskimói vera niðurlægjandi og vilja heldur láta tala um sig sem inuíta. Það var ein af samþykktumráðstefnu fulltrúa heimskautaþjóða 1977 þegar stofnað var Inuit Circumpolar Conference (ICC), fyrstu samtök heimskautaþjóða.

Heimskautalíf að fornu

Af hefð voru Inuítar veiðimenn sem lifðu af því sem heimskautasvæðið gaf af sér og höfðu sjaldan fasta búsetu heldur fluttu allt eftir því hvar veiði var að vænta. Þeir veiddu fisk, fugla, hvali, seli, rostunga, hreindýr, sauðnaut allt eftir því sem hægt var að finna á hverju svæði. Það er lítið um ætilegar jurtir en Inuítar notuðu sér þang og grös ýmiss.

Selaveiðimaður á kajaka á Grænlandi 2006

Sjávardýr (að hvölum og rostungum undanteknum) voru iðulega veidd frá einsmanns selskinsbátum sem nefndir voru qajait í fleirtölu (eintala qajaq). Þessir bátar voru einstaklega auðveldir í stjórn og var meðal annars mjög einfalt að snúa þeim við þó svo að þeir lentu algjörlega á hvolfi. Frá þessari bátagerð Inuíta eru kajakar Evrópumanna komnir.

Inuítar notuðu einnig stærri báta kallaðir voru umiaq, konubátar. Opnir bátar gerðir úr skinni og beinum og voru notaðir til flutninga á fólki, vörum og hundum. sérstök gerð umiaq var notuð við hval og rostungaveiðar. Að vetrarlagi voru selir veiddir við öndunargöt á ísnum sem nefnd voru aglu. Veiðimenn biðu við vökina þangað til selurinn kom upp til að anda og var þá skutlaður með sérstöku spjóti.

Inuítar ferðuðust yfir ís og snjó með hundasleðum (fleirtala qamutiit, eintala qamutiq). Sérstök gerð hunda var notuð til að draga sleðana. Hundarnir voru bundnir í blævængsformi fyrir sleðann (ekki bundnir saman í eina röð) sem varð gerður úr beinum og skinnum. Á suðlægari búsetusvæðum voru meiðar sleðanna stundum gerðir úr viði. Á landi eða í grennd við land voru oftast ýmis landmerki notuðu til að komast rétta leið en Inuítar byggðu einnig vörður (inukshuk), sumar allstórar, til að rata rétta leið. Þeir rötuðu einnig ótrúlega vel um hafís og beittu þar þekkingu sinni á stjörnuhimni og ljósaskiptum.

Inuíta fjölskylda (1917)

Einstaka sinnum söfnuðust stærri hópar Inuíta, sérlega að sumarlagi. En oftast lifðu þeir í fjölskylduhópum, 10 til 30 manna hópar, sem fluttu frá einum stað til annars allt eftir árstíð og veiðihorfum. Oftast höfðu fjölskylduhóparnir vetursetu og byggðu þá hús sem kölluð voru Qarmaq. Þetta voru hýbýli ekki ósvipuð einfaldari íslenskum torfbæjum, hlaðin af grjóti, mold, grasi, tré og hvalbeinum. Snjóhús (igloo) voru einungis notuð á ferðalögum og ekki til lengri íveru. Á sumrin bjuggu inuítar oftast í tjöldum þar sem stoðir voru oftast gerðar úr hvalbeinum og sveipað húðum af ýmsum dýrategundum. Til matargerðar notuðu Inuítar aðallega nefnda Qulliq-lampa og hituðu með selspiki.

Saga Inuíta

Elstu fundir um svo nefnda „Steinaldar-eskimóa“ eru frá um það bil 3000 f.Kr á svæðinu beggja vegna Beringssunds, það er austast í Síberíu og í Alaska. Fyrstu indíánarnir höfðu komið frá Asíu til Ameríku yfir Beringssund um 28000 f.Kr. Um 2500 f.Kr, þegar loftslag var talsvert hlýrra en nú á

þessum slóðum, fluttust hópar þessara „Steinaldar-eskimóa“ austur eftir og settust að frá norðurströnd Alaska til Grænlands. Á næstu öldum þróaðist svo nefnd „frum-Dorset menning“ (sem skiptist í „Independence I og II“ og „Saqqaq-menninguna“). Frá 500 f.Kr fram að 1000 e.Kr – fylgdi síðan tími „Dorset-menningarinnar“.

Samhliða þróaðist á vesturströnd Alaska frá 2000 f.Kr fram til 1000 e.Kr annað menningasvæði sem nefnd hefur verið „Nýeskimóa-menning“. Um ár 1000 var mikið hlýindatímabil á norðurhveli. Þá tóku forfeður nútíma Inuíta sig upp og fluttust austur eftir norðurströnd Alaska, heimskautasvæðum Kanada og allt til Grænlands. Þetta menningarskeið hefur verið nefnt eftir Thule á Grænlandi þar sem fyrstu fundir um það voru staðfestir af fornleifafræðingum. Alls staðar þar sem Thule-inuítar settust að hurfu fyrirrennarar þeirra, Dorset-fólkið, af sjónarsviðinu. Allt bendir til þess að Dorset-fólkið hafi verið mun verr í stakk búið en Thule-inuítarnir. Þá fyrrnefndu skorti þekkingu á bátagerð, boganotkun og héldu ekki heldur hunda. Thule-inuítar höfðu þess vegna tæknilega yfirburði, þeir voru meðal annars slungnir í að veiða stórhveli með skutlum frá umiaq-bátum. Hins vegar er með öllu ókunnugt um hvernig samskiptum Thule-inuíta og Dorset-fólks var háttað, hvort þessir hópar sameinuðust eða bárust á banaspjótum.

Matseld Inuítakonu í Alaska, 1916)

Inuítar lifðu í algjörri heimskautamenningu sem gerið þá mjög hæfa til að lifa við þær aðstæður sem þar var upp á að bjóða. Hins vegar höfðu þeir litla sem enga möguleika að aðlagast suðlægari loftslagi enda lifðu þeir eingöngu norðan við skógarmörk. Samskipti þeirra við indíána sunnan þessara marka voru oftast fjandsamleg en stöku sinnum virðist skiptiverslun hafa átt sér stað milli indíána og inuíta.

Um á 13. og 14 öld námu inuítar land á norður Grænlandi og settust smám saman að eftir allri strandlengjunni. Hvenær norrænir menn hittu þá fyrir er óvíst en enginn efi er að þeir skrælingjar sem Ívar Bárðarson talar um að hafi sest að í Vestribyggð um miðja 14. öld voru Thule-inuítar. Um 1500 voru þeir einir eftir í landinu.

Landnám Evrópumanna og önnur samskipti við þá í Kanada, Alaska, Síberíu og á Grænlandi frá 16. öld og fram á vora daga hafa gjörbreytt lifnaðarháttum inuíta. Flestir þeirra hafa yfirgefið forna lifnaðarhætti og eru nú hluti af nútímasamfélagi. Enn eru þó veiðar, bæði á sel, hreindýrum og fiski mikilvægar og á mörgum stöðum mikilvægustu atvinnuvegar inuítasamfélaganna. Veiðar á hval og rostungum eru nánast aflagðar enda lítið eftir af þeim (nefna má að á vesturströnd Grænlands veiddust árlega um 20 000 rostungar á fyrstu áratugum 20. aldar en kvótaheimild er til veiða á 67 rostungum á sama svæði fyrir 2007).

Nútíma Inuítar

Selveiðimaður hjá Cape Dorset (1999)

Eftir að um aldir verið útkjálkaþjóðir sem lítið hafa haft um eigin mál að segja búa nú stór hluti Inuíta í sjálfstjórnarsamfélögum. Er þar annars vegar Grænland með um 50 000 íbúa, sem fékk heimastjórn 1979 og hins vegar Nunavut með um 30 000 íbúum í norðaustur Kanada sem fékk heimastjórn 1999.

Heimildir

  • Jean Briggs. Never in Anger. ISBN 0-674-60828-3
  • Ernest S. Burch Jr. The Eskimos
  • Hans Ruesch. Top Of The World. ISBN 950-637-164-4
  • Bryan & Cherry Alexander: Eskimo – Jäger des hohen Nordens. Belser, Stuttgart 1993. ISBN 3-7630-2210-4
  • Ernest Burch Jr., Werner Forman: The Eskimos. University of Oklahoma Press, Norman 1988, Macdonald/Orbis, London 1988. ISBN 0-8061-2126-2
  • Richard Harrington: The Inuit – Life as it was. Hurtig, Edmonton 1981. ISBN 0-88830-205-3

Ítarefni