Beinþynning

Beinþynning (fræðiheiti: osteoporosis) einkennist af því að beinin tapa kalki, það er beinvefur rýrnar og missir þannig styrk sinn. Við það verða beinin mjög stökk og hætta á brotum eykst við minnsta átak. Hugtakið osteoporosis er komið úr grísku og þýðir „osteo“ bein en „poros“ þýðir smáhola.

Beinþynning á Íslandi

Beinþynning er vaxandi vandamál á Íslandi sem og annars staðar í heiminum og helst í hendur við aukinn fjölda aldraðra. Tíðni beinþynningar eykst jafnt og þétt með auknum aldri og er algengari hjá konum en körlum. Sjúkdómurinn er frekar sjaldgæfur undir 55 ára aldri. Niðurstaða íslenskrar rannsóknar sýndi að önnur hver fimmtug kona og þriðji hver fimmtugur karl megi búast við beinbroti síðar á ævinni.

Á Íslandi má rekja árlega um 1200 – 1400 beinbrot til beinþynningar. Algengustu beinbrotin vegna beinþynningu eru samfallsbrot í hryggjarliðum, mjaðmabeini, lærlegg og framhandlegg.

Orsök

Bein er lifandi vefur og í stöðugri endurmyndum þar sem flókið samspil á sér stað milli svokallaðra beinbrjóta (osteoclastes) og beinbyggja (osteoblastes). Beinbrjótar brjóta niður beinvefinn en um leið á sér stað uppbygging á nýjum beinvef með hjálp beinbyggja. Erfðir stýra að mestu beinmagni hvers og eins en vitað er að hormónar, næring og regluleg líkamsþjálfun hafa einnig áhrif þar á.

Bein líkamans eru samsett af frauðbeini (20%) og skelbeini (80%). Frauðbein er beinvefur sem er að finna í innri hluta beinanna og í endum langra beina. Þau hafa minni styrkleika í samanburði við skelbein sem er tíu sinnum sterkara bein. Frauðbein dregur nafn með réttu. Þau bein sem hafa hátt hlutfall frauðbeins miðað við skelbein er hættara við beinþynningarbrotum eins og til dæmis hryggjarliðir og mjaðmabein.

Þó svo að mörg dæmi séu um óútskýrða beinþynningu er vitað að upp úr þrítugu fer beinmassi fólks að minnka og má segja að það sé hluti af eðlilegu öldrunarferli karla og kvenna. Beinþynning er hægfara, langvarandi sjúkdómur í beinum þar sem rýrnun verður á steinefnum og misröðun á innri byggingu beinsins. Við þetta skerðist beinstyrkur sem eykur aftur hættu á beinbrotum.

Áhættuþættir

Áhættuþættir beinþynningar má skipta í óbreytanlega þætti og í þætti sem hægt er að hafa áhrif á með forvörnum og lífstílsbreytingum.

Áhættuþættir sem ekki er hægt að hafa áhrif á:

Áhættuþættir
Hækkandi aldur:	Bein gisna með hækkandi aldri.
Erfðir og ættir:	Mikil fylgni er milli beinþéttni móður og dóttur.
Kyn:	Miðaldra konum er sex sinnum hættara við beinþynningarbrotum en körlum. Konur ná almennt lægri hámarksbeinþéttni en karlar. Bein karla eru að öllu jöfnu stærri en bein kvenna auk þess að hafa þykkari beinskel. Um 65 – 70 ára aldurinn, byrjar beinmagn að minnka hjá þeim körlum. Skortur á kynhormónum hjá körlum er einnig áhættuþáttur.
Kynþáttur:	Hvítur kynstofn, sérstaklega Norður-Evrópubúar eru með minnsta beinmassann. Mestan hafa þeir sem eru af afrískum uppruna.
Tíðahvörf:	Östrógen kvenhormónið er mikilvægt í beinmyndunarferlinu. Við tíðahvörf kvenna minnkar það til muna. Östrógenið er talið viðhalda beinþéttni og minnka þroska beinbrjóta og auka virkni beinbyggja. Því er betra fyrir beinin að kona fari seint í tíðahvörf. Fyrsta áratuginn eftir tíðahvörf tapast um 10 – 15% af beinþéttninni. Þess má geta að eftir tíðahvörf er fituvefur aðaluppspretta östrógens og skýrir það ef til vill ástæðuna fyrir því að þéttholda konur fá síður beinþynningu.

Áhættuþættir sem hægt er að hafa áhrif á:

Áhættuþættir
Of lítil kalk- og D-vítamínneysla:	Ráðlagður dagskammtur af kalki er um 600–1200 mg og D-vítamíni 10 – 20 ug.
Hreyfingarleysi:	Líkamleg hreyfing hefur jákvæð áhrif á beinstyrk eins og til dæmis að ganga og lyfta lóðum.
Líkamsþyngd – vanþyngd:	Grannar og smábeinóttar konur brotna frekar en þéttholda.
Reykingar:	Eitrunaráhrif tóbaks á beinfrumur eru talin stuðla að truflun á kalk- og hormónabúskap sem aftur stuðla að beinþynningu.
Ofnotkun áfengis:	Ofnotkun áfengis er talin hafa neikvæð áhrif á beinumsetninguna. Auk þess er aukin hætta á byltum og þar af leiðandi brotum.

Aðrir áhættuþættir:

Áhættuþættir
Sjúkdómar:	Ýmsir sjúkdómar geta valdið beinþynningu og misjafnt hve mikil áhrif við getum haft þar á. Sjúkdómar í kynkirtlum, kalkkirtlum og skjaldkirtli geta leitt til beinþynningar sem og margir gigtarsjúkdómar, langvinnir meltingarsjúkdómar, nýrnasjúkdómar, illkynja sjúkdómar í beinum og lystarstol.
Lyf:	Ýmis lyf geta einnig stuðlað að beinþynningu. Sykursterar hafa til að mynda neikvæð áhrif á beinþéttni og gæði. Einnig geta sum krampastillandi- og ónæmisbælandi lyf haft neikvæð áhrif á beinmassann.

Einkenni og afleiðingar brota

Beinþynningin sjálf er yfirleitt einkennalaus þar til beinin verða mjög brothætt og brotna. Sumir fá þó verki í bak og lendar áður. Oft stafa beinbrotin af minni háttar áverkum sem nægja almennt ekki til að brjóta heilbrigð bein. Samfallsbrot í hrygg orsakast til dæmis flest af litlum áverkum eins og snöggri hreyfingu, hósta, hnerra, setjast, lyfta upp léttum hlut og jafnvel við það eitt að beygja sig. Mikill sársauki fylgir beinbrotunum eins og gefur að skilja og því samfara fylgir oft mikil færnisskerðing. Oftar en ekki hafa brotin líkamleg, félagsleg og andleg áhrif á einstaklinginn.

Samfallsbrot í hrygg geta þó verið dulin og þar af leiðandi misvísandi en mjaðmabrot dylst að öllu jöfnu ekki. Líkamsstaða breytist yfirleitt við samfallsbrot í hrygg, einstaklingurinn lækkar jafnan, stöðugleiki hryggjarbolanna veikist og við endurtekin samfallsbrot getur myndast herðakistill.

Langvarandi verkir fylgja jafnan við endurtekin samfallsbrot í hrygg. Hreyfigeta skerðist og hætta er á að hræðslan við að brotna aftur, við það að hreyfa sig, geti dregið enn frekar úr hreyfingu. Þannig getur skapast vítahringur sem dregur enn frekar úr vöðvastyrk og beinstyrk. Jafnframt þessu getur fylgt skert geta til að sinna fyrri störfum og áhugamálum sem aftur getur leitt til félagslegrar einangrunar og til aukinnar vanlíðunar.

Greining

Beinþéttnimælitæki

Massi beina er mældur í svokallaðri beinþéttnimælingu og fer fram hér á landi á nokkrum stöðum, m.a. á Landspítalanum í Fossvogi. Algengt er að fá tíma í gegnum heimilislækni. Beinþéttnimæling er ákveðin tegund röntgenrannsókna þar sem kalkmagnið í beinum er mælt. Ef beinmassinn er einu staðalfráviki undir viðmiðunarmörkum, miðað við aldur og kyn sjúklings, eru 2 – 3 sinnum meiri líkur á beinbroti hjá honum heldur en hans jafnöldrum. Rannsóknin sjálf tekur uum það bil 10 – 30 mínútur þar sem mældur er beinmassi í lærleggshálsi, hryggjarliðum og mjöðmum. Ekki þarf að fasta fyrir þessa rannsókn.

Hægt er að mæla beinþéttni með ómskoðun á hæl (Heel ultrasound). Kosturinn er hve ódýr og einföld sú rannsókn er auk þess að vera áreiðanleg þegar beinþéttni mælist góð. Hins vegar er ókostuinn sá við tækið að einungis um helmingur þeirra sem hafa í raun lág beinþéttnigildi mælast með beinþynningu.

Hefðbundin röntgenmæling greinir ekki beinþéttni nema ef beinmassinn hafi minnkað um 30-50%. Röntgenmæling sker úr um hvort um brot sé að ræða, metur gróanda í brotum auk þess að greina önnur vandamál.

Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin hefur sett fram skilgreiningu á beinþynningu og er metið út frá svokallaðri DEXA mælitækni. Beinþynning er þegar beinþéttni er meira en 2,5 staðalfrávik fyrir neðan meðalgildi ungs fólks á aldrinum 20 – 30 ára af sama kyni. Beingisnun kallast það svo aftur þegar beinþynningin er 1,0 til 2,5 staðalfrávik fyrir neðan miðgildi sama hóps. Jafnan er talað um T-gildi í þessu samhengi.

Beinþéttnimæling, T-gildi:

Mæling á beinþéttni	T-gildi
Eðlileg beinþéttni	Hærra en -1,0
Beingisnun (osteopenia)	Milli -1,0 og -2,5
Beinþynning (osteoporosis)	Lægra en -2,5

Fyrirbyggjandi meðferð

Hreyfing er holl

Reglubundin hreyfing og líkamsáreynsla er afar mikilvæg forvörn til að draga úr hættu á beinþynningu. Hreyfingin eykur tog á vöðva og bein og eykur þannig beinmassa. Æfingar eins og þungberandi æfingar sem bera uppi líkamsþyngdina, eru taldar vernda beinin.

Hollt mataræði hefur áhrif, einkum kalk- og D-vítamínríkt fæði. Kalkið er að mestu að finna í mjólkurmat og kalktöflum. Mælt er með um það bil 1000 mg af kalki á sólarhring. En þess má geta að í einum dl. Af undanrennu eru 118 mg af kalki. Eftir tíðahvörf og fyrir þá sem taka inn barksteralyf, er hins vegar mælt með um 1200 – 1500 mg af kalki á sólarhring. D-vítamín fáum við til dæmis úr fisk, sér í lagi feitum eins og laxi, frá lýsi og frá sólarljósinu. En þess má geta að áhrif sólarljóssins er ekki nóg hér á landi. Einnig er til ráða að gefa konum kvenhormón eftir tíðahvörf.

Þar sem beinbrot eldra fólks eru algeng í heimahúsum er rétt að benda á mikilvægi þess að skoða heimili fólks með tilliti til þessa eins og til dæmis snúrur, mottur, lýsingu og skófatnað. Einnig er mikilvægt að skoða þætti eins og lyfjanotkun, vitræna skerðingu, skerta sjón og jafnvægisskyn.

Ýmis lyf eru á markaðnum í dag við beinþynningu og eru í stöðugri þróun. Bisfosfónöt eru ein algengustu lyfin í dag og hafa það hlutverki að gegna að hindra niðurbrot beina með því að hægja á virkni beinbrjóta og auka þar af leiðandi beinmassann.

Heimildir

• Tímarit hjúkrunarfræðinga. „Beinþynning: Þekking er grundvöllur forvarna og meðferðar“
• Doktor.is/ „Beinþynning“
• Doktor.is/ „Beinþynning – hinn þögli faraldur“
• Doktor.is/ „Hvað er beinþynning?“
• Beinvernd/ „Hvað er beinþynning?“