„Silfurberg“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við

Innfellt

Útgáfa síðunnar 6. september 2009 kl. 19:40

Silfurbergskristallar með smá brestum.

Silfurberg er tært afbrigði af kristölluðum kalksteini (kalsít eða kalkspat) og er mjög fágætt utan Íslands enda gjarnan kennt við Ísland á erlendum tungumálum, sbr. Iceland spar á ensku. Ekkert silfur er í silfurbergi, en nafnið er dregið af því að það er silfurtært. Silfurberg klofnar vel í tígla og klýfur ljósið í tvo geisla sem sveiflast hornrétt hvor á annan. Þessir eiginleikar greina silfurberg frá öðrum kalksteini. Efnasamsetningin er kolsúrt kalk, Ca[CO₃], harkan er 3 og eðlismassinn 2,71.

Rannsóknir

Danski fræðimaðurinn Rasmus Bartholin lýsti fyrstur hinu tvöfalda ljósbroti í silfurbergi í bók sinni Experimenta crystalli Islandici (1670). Síðan hafa fjölmargir vísindamenn byggt rannsóknir á því, svo sem Christian Huyghens, Isaac Newton og margir fleiri. Rekur Leó Kristjánsson þá sögu í neðangreindum ritgerðum.

Helgustaðanáma

Mesta silfurbergsnáma hér á landi er á Helgustöðum við Reyðarfjörð. Stærstu og tærustu kristallarnir hafa fundist þar á dálitlu svæði í holum og bergsprungum fullum af rauðleitum leir, og virðist leirinn hafa verndað kristallana. Í Helgustaðanámu var silfurberg fyrst sótt á 17. öld, en ekki var farið að vinna það fyrr en um 1804, og ekkert að ráði fyrr en eftir 1850. Vinnslan stóð síðan með hléum fram um miðja 20. öld.

Stærstu silfurbergskristallar sem fundist hafa komu úr Helgustaðanámu, og voru margir þeirra alveg tærir og gallalausir. Flestir þeirra fóru í vinnslu, en nokkrir eru á söfnum erlendis. Um aldamótin 1900 fékkst úr námunni stærsti kristallinn sem vitað er um, um 300 kg að þyngd, en því miður var hann klofinn niður til vinnslu og er ekki til nákvæm lýsing á honum.

Silfurberg er mjög stökkt og viðkvæmt í vinnslu og þarf því að grafa eftir því með handverkfærum, helst tréfleygum. Silfurbergið þolir illa högg og koma þá brestir í það. Ef mikið er um bresti missir silfurbergið tærleikann og verður hvítt. Slíkt silfurberg var kallað „rosti“. Talið er að miklar skemmdir hafi orðið á silfurberginu í Helgustaðanámu þegar sprengiefni var notað í vinnslunni ^{[heimild vantar]}.

Aðrar námur

Silfurbergsnáma er í Hoffellsdal í Hornafirði og var unnið þar öðru hverju um miðja 20. öld. Í Djúpadal við Djúpafjörð er silfurberg, en aldrei hefur verið unnið þar neitt að ráði. Þá hefur það fundist hjá Ökrum á Mýrum, en lítið er þar af nothæfu silfurbergi. Fyrir utan þessa fjóra staði má víða finna smáagnir af silfurbergi í holum og sprungum.

Notkun

Íslenska silfurbergið var áður mikið notað í ljósfræðitæki, en nú eru gjarnan notuð plastefni með áþekka eiginleika.

Eftir að farið var að steina hús að utan, var stundum blandað dálitlu af silfurbergi í steininguna til þess að glampaði á hana í sólskini.

Óstaðfestar tilgátur eru um að silfurbergskristallar hafi verið notaðir sem sólarsteinar á miðöldum.

Heimildir

Helgi H. Eiríksson: Silfurberg. Iðnsaga Íslands II, Rvík 1943:74-80.
Leó Kristjánsson: Silfurberg: einstæð saga kristallanna frá Helgustöðum. Jökull 50, Rvík 2001:95-108.
Leó Kristjánsson: Minnisblöð og heimildaskrá varðandi silfurberg og þátt þess í þróun raunvísinda og ýmisskonar tækni, einkum á 19. öld. Raunvísindastofnun Háskólans, skýrsla 07-2001, 160 bls.
Leó Kristjánsson: Um silfurberg frá Helgustöðum og þróun vísinda. Glettingur 12(3), Egilsstöðum 2002:35-39.

@@ Lína 1: / Lína 1: @@
+[[Mynd:Spat Islandzki, Islandia.jpg|thumb|right|250px|Silfurbergskristallar með smá brestum.]]
-'''Silfurberg''' er tært afbrigði af [[kalkspat]]i og er mjög fágætt utan [[Ísland]]s enda gjarnan kennt við Ísland á erlendum [[tungumál]]um, sbr. ''Iceland spar'' á [[Enska|ensku]]. Silfurberg hefur verið unnið í [[Reyðarfjörður|Reyðarfirði]] og [[Hornafjörður|Hornafirði]].
+'''Silfurberg''' er tært afbrigði af kristölluðum kalksteini ([[kalsít]] eða [[kalkspat]]) og er mjög fágætt utan [[Ísland]]s enda gjarnan kennt við Ísland á erlendum [[tungumál]]um, sbr. ''Iceland spar'' á [[Enska|ensku]]. Ekkert [[silfur]] er í silfurbergi, en nafnið er dregið af því að það er silfurtært. Silfurberg klofnar vel í tígla og klýfur ljósið í tvo geisla sem sveiflast hornrétt hvor á annan. Þessir eiginleikar greina silfurberg frá öðrum kalksteini. Efnasamsetningin er kolsúrt kalk, Ca[CO<sub>3</sub>], [[harka]]n er 3 og [[eðlismassi]]nn 2,71.
+== Rannsóknir ==
-Í [[Helgustaðarnáma|Helgustaðanámu]] var silfurberg sótt frá [[17. öld]] fram á miðja [[20. öld]], en vottur af silfurbergi hefur t.d. fundist fyrir ofan [[Karlskáli|Karlskála]] við Reyðarfjörð, enda ekki langt frá Helgustöðum. Miklar skemmdir urðu á silfurberginu í námunni þegar [[sprengiefni]] var notað í vinnslunni {{heimild vantar}}. Ástæðan er sú að silfurberg þolir illa högg og koma þá brestir í það. Ef mikið er um bresti missir silfurbergið tærleikann og verður hvítt. Slíkt silfurberg var kallað „rosti“. Eftir að farið var að [[steining|steina]] hús að utan, var stundum blandað dálitlu af silfurbergi í steininguna til þess að glampaði á hana í sólskini.
+Danski fræðimaðurinn [[Rasmus Bartholin]] lýsti fyrstur hinu tvöfalda ljósbroti í silfurbergi í bók sinni ''Experimenta crystalli Islandici'' (1670). Síðan hafa fjölmargir vísindamenn byggt rannsóknir á því, svo sem [[Christian Huyghens]], [[Isaac Newton]] og margir fleiri. Rekur Leó Kristjánsson þá sögu í neðangreindum ritgerðum.
+== Helgustaðanáma ==
-Stærstu silfurbergskristallar sem fundist hafa komu úr Helgustaðanámu, og voru margir þeirra alveg tærir og gallalausir. Flestir þeirra fóru í vinnslu, en nokkrir eru á söfnum erlendis.
+Mesta silfurbergsnáma hér á landi er á [[Helgustaðir|Helgustöðum]] við [[Reyðarfjörður|Reyðarfjörð]]. Stærstu og tærustu kristallarnir hafa fundist þar á dálitlu svæði í holum og bergsprungum fullum af rauðleitum leir, og virðist leirinn hafa verndað kristallana.
+Í [[Helgustaðarnáma|Helgustaðanámu]] var silfurberg fyrst sótt á [[17. öld]], en ekki var farið að vinna það fyrr en um 1804, og ekkert að ráði fyrr en eftir 1850. Vinnslan stóð síðan með hléum fram um miðja [[20. öld]].
+Stærstu silfurbergskristallar sem fundist hafa komu úr Helgustaðanámu, og voru margir þeirra alveg tærir og gallalausir. Flestir þeirra fóru í vinnslu, en nokkrir eru á söfnum erlendis. Um aldamótin 1900 fékkst úr námunni stærsti kristallinn sem vitað er um, um 300 kg að þyngd, en því miður var hann klofinn niður til vinnslu og er ekki til nákvæm lýsing á honum.
+Silfurberg er mjög stökkt og viðkvæmt í vinnslu og þarf því að grafa eftir því með handverkfærum, helst tréfleygum. Silfurbergið þolir illa högg og koma þá brestir í það. Ef mikið er um bresti missir silfurbergið tærleikann og verður hvítt. Slíkt silfurberg var kallað „rosti“. Talið er að miklar skemmdir hafi orðið á silfurberginu í Helgustaðanámu þegar [[sprengiefni]] var notað í vinnslunni {{heimild vantar}}.
+== Aðrar námur ==
+Silfurbergsnáma er í [[Hoffell|Hoffellsdal]] í [[Hornafjörður|Hornafirði]] og var unnið þar öðru hverju um miðja 20. öld. Í Djúpadal við [[Djúpifjörður|Djúpafjörð]] er silfurberg, en aldrei hefur verið unnið þar neitt að ráði. Þá hefur það fundist hjá Ökrum á [[Mýrasýsla|Mýrum]], en lítið er þar af nothæfu silfurbergi. Fyrir utan þessa fjóra staði má víða finna smáagnir af silfurbergi í holum og sprungum.
+== Notkun ==
 Íslenska silfurbergið var áður mikið notað í [[ljósfræði]]tæki, en nú eru gjarnan notuð plastefni með áþekka eiginleika.
+Eftir að farið var að [[steining|steina]] hús að utan, var stundum blandað dálitlu af silfurbergi í steininguna til þess að glampaði á hana í sólskini.
-Tilgátur eru um að silfurbergskristallar hafi verið notaðir sem [[sólarsteinn|sólarsteinar]] á miðöldum.
+Óstaðfestar tilgátur eru um að silfurbergskristallar hafi verið notaðir sem [[sólarsteinn|sólarsteinar]] á miðöldum.
 == Heimildir ==
+* Helgi H. Eiríksson: Silfurberg. ''Iðnsaga Íslands'' II, Rvík 1943:74-80.
 * Leó Kristjánsson: Silfurberg: einstæð saga kristallanna frá Helgustöðum. ''Jökull'' 50, Rvík 2001:95-108.
+* Leó Kristjánsson: ''Minnisblöð og heimildaskrá varðandi silfurberg og þátt þess í þróun raunvísinda og ýmisskonar tækni, einkum á 19. öld.'' Raunvísindastofnun Háskólans, skýrsla 07-2001, 160 bls.
 * Leó Kristjánsson: Um silfurberg frá Helgustöðum og þróun vísinda. ''Glettingur'' 12(3), Egilsstöðum 2002:35-39.