Kayapo-fólkið

Kayapo fólkið er 7,000 manna Ge-talandi örþjóð frumbyggja sem býr innan um regnskóga Mið-Brasilíu við Xingu ána, einni af stærri þverám Amazon-fljóts. [1] Þau búa í 14 innbyrgðis sjálfstæðum samfélögum og er svæðið sem þeim tilheyrir í dag á stærð við Skotland en þar er að finna blöndu af skóglendi og grassléttum (4).

Öflun frumþarfa er mikilvægur þáttur í tilvist Kayapo fólksins en hún hefur mikla félagslega þýðingu fyrir þau. Þannig sjá þau tengingu milli öflun frumþarfa og æxlunnar. Með öðrum orðum er aðlögun þeirra að umhverfinu og öflun nauðþurfta samofin á flókin hátt við æxlunaratferlið. Þau trúa á orku náttúrunnar, innvortis náttúrulegan kjarna manna og að blöndun náttúrulegrar orku við félagslega þáttinn geri samfélaginu kleift að vera til og endurnýja sig (4).

Kayapo fólkið á sér sterk menningarleg sérkenni sem hafa þó tekið breytingum á undanförnum árum með auknum alþjóðlegum umsvifum. Þau er þekkt fyrir höfuðbúnað sinn og hvernig þau mála líkama og andlit. Þessi líkamlega meðhöndlun er hluti af flóknu merkingarkerfi sem vísar til líkamlegrar líðan og stöðu fólks í lífinu. Þannig táknar sídd hársins eitthvað ákveðið á hverju aldursstigi. Til dæmis á fullorðinsárum merkir sítt hár að maður sé kynferðislega virkur, á meðan stutt táknar hið gangstæða, eins og að vera með barn á brjósti og stunda því ekki kynlíf eða vegna dauða maka eða barns. Kayapo fólkið leggur mikla áherslu á táknræna og félagslega framkomu og virðist náttúan ávallt vera hluti af túlkunarferlinu (3).

Samskipti við umheiminn

Samskipti Kayapo fólksins við brasilískt samfélag hafur staðið yfir í um 150 ár og hefur sambúð þeirra oftar en ekki einkennst af slitróttum og ofbeldisfullum erjum. Samfélag þeirra hefur tekið mörgum breytingum á þessum árum, frá því að vera ræningjasamfélag háð þýfi frá brasilískum landnemabyggðum, í að eiga verðmætar gullnámur og ráða yfir gríðarlegu magni af mahónívið (3).

En saga þeirra er er ekki svo einföld. Kayapo fólkið hefur umborið áform stjórnvalda í Brasilíu frá 1920 en markmið stjórnvalda var að skapa einsleitt þjóðfélag með því að knýja frumbyggja til aðlögunar að samfélagi annara Brasilíumanna. Kayapo fólkinu var komið í vinnu og hlutfall vinnandi frumbyggja jókst stöðugt á 6. og 7. áratugnum og um leið, áhrifin á samfélagsgerð þeirra. Um svipað leiti hóf hluti Kayapo fólksins að flytja sig um set, en þeim var úthlutað verndarsvæði af stjórnvöldum í Brasilíu sem vernda átti þau fyrir áhrifum frá evrópsku og brasilísku landnámi (2).

En upp úr 1960 jókst ágangur brasilískra stjórnvalda og landnema inn á verndarsvæði Kayapo fólksins. Bygging hraðbrautar þvert yfir verndarsvæðið hafði í för með sér aukna umferð og uppgötvun gullnáma inn á verndarsvæðinu leiddi til kvikasilfurmengunar í aðalfiskveiðiá Kayapo fólksins og losun geislavirks úrgangs frá krabbameinsleitarstöð olli tugum dauðsfalla meðal þeirra (4).

Sögusagnir þess efnis að stjórnvöld í Brasilíu hyggðust byggja röð af vatnsorkustíflum, meðfram Xingu ánni og þverám hennar, komust á kreik og vissi Kayapo fólkið að afleiðingar slíkra framkvæmda yrðu skelfilegar fyrir þá, þar sem stór hluti landssvæðis þeirra færi undir vatn. Framkvæmdirnar áttu að vera fjármagnaðar af Alþjóðabankanum. Kayapo fólkið varð frá sér numið af reiði í garð stjórvalda fyrir að bera ekki fyrirhugaðar aðgerðir undir sig og hundsa þar með algerlega pólitískan og lagalegan rétt þeirra. Stjórnvöld komu á ákvæði í lögum sem hefur gengið undir nafninu Catch 22. Ákvæðið innihélt endurskilgreiningu á frumbyggjum sem í stuttu máli meinar þeim aðgang að réttarkefinu (4).

Aðstæður kölluðu á breytingar og baráttan hófst með vopnuðum árásum Kayapo fólksins á landnema sem stóðu yfir í 15 ár. Þessum og öðrum bardagaaðferðum beittu þau, en ekki til einskis því allir landnemar og námumenn hurfu af svæðinu í kjölfarið. Áralaöng barátta þeirra gerði það að verkum að öllu ólöglegu skógarhöggi var hætt árið 1987 og áætlanir um losun geislavirks úrgangs aflögð. Í kjölfarið fauk Catch 22 klausan og Kayapo fólkið komst yfir skýrslur frá Alþjóðabankanum sem sönnuðu fyrirhugaða stíflugerð (4).

Skipulögð mótmæli 500 Kayapo manna fóru fram í borginni Belem, fyrir framan Höll réttlætis, stuttu síðar þar sem þau fordæmdu kúgun brasilískra stjórnvalda. En mótmælin urðu að engu þegar Kayapo fókið var hraktið burt á grundvelli klæðaburðar. Þá gerðu þeir gögnin frá Alþjóðabankanum opinber og vöktu þannig enn meiri athygli á fyrirhuguðu umhverfisslysi (4).

Alþjóðleg mótmæli í Altmira

Tækniframfarir á 9. áratugnum bauð upp á fjölbreyttari framsetningarmöguleika og aukið svigrúm Kayapo fólksins til aðgerða gerði þeim kleift að tengja baráattumál sín við alþjóðlega umhverfisstefnu (2). Með einhverja kunnáttu í portúgölsku, lestri og skrift gat Kayapo fólkið komið sér í samband við umheiminn með hjálp mannfræðinga, óháðra samtaka og stuðningshópa innfæddra. Saman skipulögðu þau alþjóðleg mótmæli sem halda átti í Altmira, en þar átti fyrsta stíflan að rísa. Þangað áttu að koma fulltrúar brasilískra stjórnvalda, Alþjóðabankans, innlendra og alþjóðlegra fjölmiðla auk umhverfissinna, mannréttindasinna, stuðningsmanna innfæddra og eins mikið af innfæddum og mögulegt væri. Kayapo fólkið gerði sér grein fyrir því að árangur samkomunnar væri bundinn því hversu mikla athygli hún fengi hjá fjölmiðlum og þar af leiðandi almenningi. Þannig kom Kayapo fólkið á fót auglýsingarherferð um heimiinn í lok ársins 1988 og kynntu samkomuna og baráttumál sín (4).

Frá 19-24 febrúar árið 1989 söfnuðust saman við árbæinn Altmira 600 Amazonbúar og jafn margir alþjóðlegir fjölmiðlamenn, ljósmyndarar, heimildamyndagerðarmenn, brasilískir og erlendir pólitíkusar og fulltrúar óháðra samtaka. Allt gekk eins og í sögu, Sting kom, Jóhannes Páll páfi II sendi skeyti og Almira samkoman varð alþjóðleg fjölmiðlavelgengni. Stuttu síðar hætti Alþjóðabankinn við lánveitingu til stíflugerðarinnar og árið 1992 var sigur í höfn hjá Kayapo fólkinu þegar öllum áformum um framkvæmdir var hætt og verndarsvæðunum var fjölgað úr tvem í þrjú. Þannig sigraði Kayapo fólkið þessa áralöngu baráttu fyrir velferð sinni og það gegn öllum líkum (4).

Það sem gerði Kayapoum kleift að fanga áhuga umheimsins á baráttumálum sínum voru fyrst og fremst nútímalegur fréttaflutningur og upplýst fjölmiðlun. Án fjölþjóðlegra samskipta hefði líklega aldrei komið til þessa. Áberandi sviðsetning menningar þeirra hefur einnig skipt sköpum. Meðvituð notkun þeirra á orðum eins og „mennig“ og „uppruni“ í samskiptum sínum við hina ýmsu ráðamenn síðustu ár hefur kannski aukið þrýsting á Kayapo fólkið að viðhalda sérstöðu sinni um ókomna tíð (2).

Framtíðin

En þrátt fyrir sigur Kayapo fólksins gegn ágangi brasilískra stjórnvalda hefur ekki allt gengið slyndralaust fyrir sig í framhaldinu því enn eru Kayapo leiðtogar að semja ólöglega við skógarhöggs- og námumenn. Þessir samningar hafa fært umræddum leiðtogunum glás af peningum, gulli og alls kyns góssi á borð við flugvélar, vélknúin farartæki og hús í vestrænum stíl. Ekkert virðist geta stöðvað leiðtogana hvað þetta varðar. (1).

Kayapo fólkið hefur haldið því fram að þau séu knúin til samninga um náttúruauðlindir sínar af stjórnvöldum. Því til rökstuðnings benda þau á að mörg timbur- og námufyrirtæki bjóða upp á heilbrigðisþjónustu sem brasilísk stjórvöld hafa vanrækt að mestu. En skógarhöggið er kannski ekki það sem ber að hafa mestar áhyggjur af því kvikasilfursmengunin sem námugröfturinn hefur í för með sér hefur ekki aðeins mengað árnar heldur mælist óhóflegt kvikasilfursmagn í blóði margra Kayapo manna (1).

Auðvitað á þetta ekki við um allt Kayapo fólkið því flestum er ekki það vald gefið að stjórna þorpum og hvort sem Kayapo fólkið sé álitið eins frumstætt og aðrir innfæddir sem búa innan verndasvæðisins, eru þeir meðvitaðir um stöðu sína og þeim skortir ekki kímni yfir stöðunni. Oft spaugast þau sín á milli og segja að einhver sé ekki lengur Kayapo maður vegna þess að sá hinn sami getur hvorki sofið án teppis né gengið án skófatnaðar (2).

(1) Moffett, Matt. 1994. Kayapo Indians Lose Their `Green' Image: Former Heroes of Amazon Succumb to Lure of Profit. Wall Street Journal (Eastern edition), 1994(des): A.6.

(2) Oakdale, Suzanne. 2004. The culture-conscious Brazilian Indian: Representing and reworking Indianness in Kayapi political discourse. American Ethnologist, 31(1): 60-75.

(3) Turner, Terence. 1995. Social Body and Embodied Subject: Bodiliness, Subjectivity, and Sociality among the Kayapo. Current Anthropology, 10(2): 143-170.

(4) Turner, Terence. 2003. The Kayapo Resistance. Í James Spradley og David W. McCurdy, Conformity and Conflict: Readings in Cultural Anthropology, (bls. 387-404). (11. útgáfa). Boston, MA: Allyn and Bacon.