Fornaldarsögur

Mynd:Hjalmar and Hjörvard.jpg

Hjörvarður og Hjálmar hugumstóri biðja Ingibjargar konungsdóttur í Uppsölum, sbr. Hervarar sögu, 2. kapítula. Teikning eftir Hugo Hamilton, gerð um 1830

Fornaldarsögur eða Fornaldarsögur Norðurlanda eru sögur, sem ólíkt Íslendingasögum, gerast í nágrannalöndunum fyrir landnám Íslands. Þó eru þar undantekningar, svo sem Yngvars saga víðförla, sem gerist á 11. öld. Sögurnar voru líklega allar ritaðar á Íslandi, á tímabilinu frá því um 1250 og fram undir 1400. Þó er hugsanlegt að einhverjar þeirra séu yngri.

Helstu einkenni fornaldarsagna

Sögusvið fornaldarsagna er oftast á Norðurlöndum, en stundum berst frásögnin til fjarlægra og furðulegra staða. Oft blandast goðsöguleg eða yfirnáttúruleg öfl inn í frásögnina, svo sem dvergar, álfar, risar og galdrar. Á 17. og 18. öld voru fornaldarsögur taldar nothæfar sagnfræðilegar heimildir meðal norrænna fræðimanna, en á 19. öld komust menn á þá skoðun að lítið væri á þeim byggjandi fyrir sagnfræðinga. Nú er almennt litið svo á, að þó að sumar sögurnar hafi að geyma dálítinn sögulegan kjarna og að sumar persónurnar hafi verið til, þá hafi meginhlutverk fornaldarsagnanna verið að skemmta fólki, en ekki að segja sanna sögu frá fyrri tíð. Nýlega hefur þó verið lögð áhersla á að sögurnar geti varpað ljósi á íslenska þjóðmenningu á 13. og 14. öld, þegar þær voru samdar.

Sumar sögurnar fjalla um sögulegar persónur, eins og sjá má þar sem til eru heimildir til samanburðar, svo sem um Ragnar loðbrók, Yngvar víðförla og sumar af persónum Völsunga sögu. Í Hervarar sögu koma fram trúverðug staðanöfn í Úkraínu frá árabilinu 150–450, og síðasti hluti sögunnar er notaður sem heimild um sögu Svíþjóðar.

Löngum hafa fornaldarsögur notið heldur lítillar virðingar og taldar hafa mun minna bókmenntagildi en Íslendingasögur. Efnið er ekki eins trúverðugt, persónulýsingar skortir dýpt, og efnið er oft keimlíkt, fengið að láni úr öðrum sögum eða þjóðsögum. Þrátt fyrir það hafa þær mikið gildi. Sumar sögurnar hafa að geyma ævafornar germanskar sagnir, svo sem Hervarar saga og Völsunga saga, þar sem er kveðskapur um Sigurd Fáfnisbana sem er ekki í Konungsbók Eddukvæða og hefði annars glatast, (sjá Eyðan í Konungsbók). Aðrar fjalla um þekktar hetjur eins og Ragnar loðbrók, Hrólf kraka og Örvar-Odd. Fornaldarsögur hafa mikið gildi fyrir þjóðsagnarannsóknir, því að í þeim er fjöldi sagnaminna (mótífa) úr margskonar þjóðsögum, sem annars eru engar heimildir um á Norðurlöndum fyrr en um miðja 19. öld. Þær eru einnig áhugaverðar fyrir þá sem rannsaka norræn fornkvæði, sem oft fjalla um sama eða svipað efni. Loks eru þær mikilvægar við rannsóknir á norrænum og þýskum hetjukvæðum, og einnig Danasögu Saxa, sem var byggð á sömu fornaldarsögum og hetjukvæðum.

Fornaldarsögur hafa haft áhrif á rithöfunda á síðari öldum, einkum á tímum rómantísku stefnunnar. T.d. samdi sænska skáldið Esaias Tegnér, söguljóðið Friðþjófs sögu, sem byggt er á Friðþjófs sögu hins frœkna. Matthías Jochumsson þýddi það á íslensku.

Fornaldarsögur í stafrófsröð

• Áns saga bogsveigis
• Ásmundar saga kappabana – Saga, sem virðist byggð á hinni þýsku Hildibrandskviðu.
• Bósa saga og Herrauðs –
• Egils saga einhenda og Ásmundar berserkjabana
• Eireks saga víðförla
• Frá Fornjóti og hans ættmönnum
• Friðþjófs saga hins frœkna
• Gautreks saga – Vinsæl og gamansöm saga.
• Gríms saga loðinkinna
• Göngu-Hrólfs saga – Fjallar um Göngu-Hrólf, sem lagði undir sig Normandí.
• Hálfdanar saga Brönufóstra
• Hálfdanar saga Eysteinssonar
• Hálfs saga og Hálfsrekka
• Hervarar saga og Heiðreks
• Hjálmþés saga og Ölvis
• Hrólfs saga Gautrekssonar –
• Hrólfs saga kraka – Sagan er tengd hinni fornensku Bjólfskviðu.
• Hrómundar saga Gripssonar
• Illuga saga Gríðarfóstra –
• Ketils saga hœngs
• Ragnars saga loðbrókar (tvær gerðir)
• Sturlaugs saga starfsama –
• Sögubrot af fornkonungum – Brot úr yngri gerð Skjöldunga sögu.
• Sörla saga sterka
• Völsunga saga – Sagan fjallar um sama efni og Niflungaljóðin þýsku.
• Yngvars saga víðförla – Saga um sænskan víkingahöfðingja, sem var uppi á 11. öld.
• Þorsteins saga Víkingssonar
• Örvar-Odds saga (tvær gerðir).

Þættir

• Helga þáttur Þórissonar
• Norna-Gests þáttur
• Ragnarssona þáttur
• Sörla þáttur
• Tóka þáttur Tókasonar
• Völsa þáttur
• Þorsteins þáttur bæjarmagns

Aðrar sögur

• Úlfhams saga

Heimildir

• Einar Ól. Sveinsson: „Fornaldarsögur“, Í: Kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder fra vikingtid til reformasjonstid, 4. bindi, Kbh. 1959.
• Snið:Enwikiheimild

Tenglar

• Fornaldarsögur Norðurlanda – Af vefsíðunni heimskringla.no
• Fornaldarsögur Norðurlanda – Netútgáfa á íslensku
• Fornaldarsögur – Upplýsingasíða um þýðingar o.fl.