„Sagnmyndir“: Munur á milli breytinga
mEkkert breytingarágrip |
mEkkert breytingarágrip |
||
Lína 28: | Lína 28: | ||
Svo miðmyndarsögnin ''kallast'' sé tekin til dæmis: |
Svo miðmyndarsögnin ''kallast'' sé tekin til dæmis: |
||
* [[Fyrsta persóna|1. persóna]] [[eintala]]: ek kollumk → köllumz → köllumst → kallast |
|||
{| {{prettytable}} |
|||
* [[Önnur persóna|2.]] og [[Þriðja persóna|3. persóna]] [[eintala]]: þú/hann kallask → kallaz → kallast |
|||
! rowspan="2" colspan="2"| |
|||
⚫ | |||
! colspan="1" align="center" | Í forníslensku |
|||
! colspan="1" align="center" | Undir lok [[13. öld|13. aldar]] |
|||
! colspan="1" align="center" | Lok [[13. öld|13. aldar]] |
|||
|- |
|||
! align="center" | -mk/-sk |
|||
! align="center" | -z |
|||
|- |
|||
⚫ | |||
! rowspan="2"| [[eintala]] |
|||
| align="center" | kollu'''mk''' |
|||
| align="center" | köllumz |
|||
| align="center" | köllumst |
|||
| align="center" | kallast |
|||
|- |
|||
! align="center" | [[fyrsta persóna|2.]] og [[þriðja persóna|3. persóna]] |
|||
| align="center" | kalla'''sk''' |
|||
| align="center" | kallaz |
|||
| align="center" | |
|||
| align="center" | kallast |
|||
|- |
|||
! align="center" | [[fyrsta persóna|1. persóna]] |
|||
! rowspan="3"| [[fleirtala]] |
|||
| align="center" | kollum'''sk''' |
|||
| align="center" | köllumz |
|||
| align="center" | |
|||
| align="center" | köllumst |
|||
|- |
|||
! align="center" | [[önnur persóna|2. persóna]] |
|||
| align="center" | kalli'''sk''' |
|||
| align="center" | kalliz |
|||
| align="center" | |
|||
| align="center" | kallist |
|||
|- |
|||
! align="center" | [[þriðja persóna|3. persóna]] |
|||
| align="center" | kalla'''sk''' |
|||
| align="center" | kallaz |
|||
| align="center" | |
|||
| align="center" | kallast |
|||
|} |
|||
Útgáfa síðunnar 22. mars 2008 kl. 16:44
Sagnir hafa þrjár myndir, germynd, miðmynd og þolmynd. Ræðst notkun þeirra af því hvort áhersla er fremur lögð á geranda eða þolanda.
Germynd
Germynd (skammstafað sem gm. eða germ.) er algengasta sagnmyndin. Áherslan er á geranda setningarinnar; t.d. Jón klæddi sig, móðirin klæðir drenginn.
Miðmynd
Miðmynd (skammstafað sem mm. eða miðm.) þekkist á því að endingin -st (sem kallast miðmyndarending) bætist við germyndina (t.d. Jón klæddist). Á undan miðmyndarendingunni falla þó niður endingarnar -ur, -r og r-ð
Dæmi:
- þú kemur → þú kemst
Miðmynd segir frá því hvað gerandi/gerendur gerir/gera við eða fyrir sjálfan/sjálfa sig, t.d. hann leggst, þeir berjast.
Fyrir kemur að germynd lítur út sem miðmynd, t.d. þú stökkst út í lækinn. Til að greina á milli er hentugt að skipta um persónu eða tölu; þú stökkst út í lækinn - > ég stökk út í lækinn - sem leiðir í ljós germynd þar eð endingin -st verður að vera í öllum persónum í miðmynd.
Miðmyndarsögn
Sumar sagnir eru aðeins til miðmynd (t.d. sagnirnar nálgast, vingast, óttast, öðlast, ferðast, heppnast og kallast) og eru þær kallaðar miðmyndarsagnir.
Miðmyndarending
Miðmyndarending er endingin -st (áður -zt og í forníslensku -sk)[1] sem bætt er við germyndina til að mynda miðmynd.
Miðmyndarendingin í forníslensku
Miðmyndarending í forníslensku (-sk) er komin af gamalli mynd afturbeygða fornafnsins sig sem var eitt sinn sik.[1] Í fyrstu persónu eintölu var endingin -mk og í fleirtölu -sk, en síðar kom -sk í stað -mk í eintölu.[1]
Miðmyndarendingin -z varð vinsæl undir lok 13. aldar (þá líklega borið fram sem ts) og á 14. öld virðist framburðurinn vera orðinn st eins og hann er núna- en oftast ritað sem -zt eða -zst.
Svo miðmyndarsögnin kallast sé tekin til dæmis:
Í forníslensku | Undir lok 13. aldar | Lok 13. aldar | |||
---|---|---|---|---|---|
-mk/-sk | -z | ||||
1. persóna | eintala | kollumk | köllumz | köllumst | kallast |
2. og 3. persóna | kallask | kallaz | kallast | ||
1. persóna | fleirtala | kollumsk | köllumz | köllumst | |
2. persóna | kallisk | kalliz | kallist | ||
3. persóna | kallask | kallaz | kallast |
Þolmynd
Þolmynd (skammstafað sem þm. eða þolm.) er mynduð með hjálparsögninni að vera/verða og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. Þolmynd leggur áherslu á þolanda setningar en geranda er sjaldnast getið; t.d. Jón var klæddur (af móðurinni), vitað er að jörðin er lífvænleg, henni var hjálpað.
Hin nýja þolmynd
Hin hefðbundna þolmynd sem notuð hefur verið í gegnum tíðina er notuð af bæði eldri og yngri málnotendum.
- Ég var beðin að læra heima í gær.
- Mér var hrint í skólanum.
En upp á síkastið hafa margir yngri málnotendur tekið upp á því að nota það sem kallast nýju þolmyndina.
- Það var beðið mig að læra heima í gær. / Í gær var beðið mig að vaska upp.
- Það var hrint mér í skólanum. / Í skólanum var hrint mér.
Tengt efni
Heimildir
- Bjarni Ólafsson (1995). Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning. ISBN 9979-3-0874-5.
- Björn Guðfinnson (án árs). Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun.
- Þórunn Blöndal (1985). Almenn málfræði. Mál og menning.
Tengill
- ↑ 1,0 1,1 1,2 http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=425850&pageSelected=9&lang=0 Íslenskt mál 264. þáttur