„Íslenskar mállýskur“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Fletta í gegnum breytingarskrá
← Eldri breytingNýrri breyting →
Efni eytt Efni bætt við
MyndræntWiki-texti
Já, enginn skortur á fljótfærnisvillum hjá mér í dag. Tek út Elvis Prestley, er ekki alveg sama hljóð en þó áhugavert að bæði íslenska og enska hafi verið í framburðarþróun með spurnarorðin á svipuðum tíma.
Ekkert breytingarágrip
Lína 3: Lína 3:
== Svæðisbundin framburðarafbrigði ==
== Svæðisbundin framburðarafbrigði ==


* {{anchor|anchor=Harðmæli}}'''Harðmæli''' þekkist á [[Norðurland|Norðurlandi]], einkum í [[Eyjafjarðarsýsla|Eyjafirði]] og [[Þingeyjarsveit]]. Þegar [[Lokhljóð|lokhljóðin]] ''p, t,'' og ''k'' koma fyrir í miðju orði eða í lok orðs eru þau borin fram með fráblæstri. Orðið ''vita'' er þá borið fram „vitha“ {{IPA-is|vɪːtʰa}} en ekki „vida“ {{IPA-is|vɪːta}} eins og flestir aðrir landsmenn gera, það kallast '''linmæli'''. Harðmæli gerir þó ekki þessi lokhljóð fráblásin ef þau koma á eftir órödduðum hljóðum, allir bera ''spila'' fram sem „sbila“ {{IPA-is|spɪːla}} en enginn „sphila“ {{IPA-is|spʰɪːla}}.<ref name=":0">{{Vefheimild|url=https://notendur.hi.is/eirikur/hoi.pdf|titill=Hljóðfræði og hljóðritun|höfundur=Eiríkur Rögnvaldsson|ár=2013}}</ref>
* {{anchor|anchor=Harðmæli}}'''Harðmæli''' þekkist á [[Norðurland|Norðurlandi]], einkum í [[Eyjafjarðarsýsla|Eyjafirði]] og [[Þingeyjarsveit]]. Þegar [[Lokhljóð|lokhljóðin]] ''p, t,'' og ''k'' koma fyrir í miðju orði eða í lok orðs eru þau borin fram með fráblæstri. Orðið ''vita'' er þá borið fram „vitha“ {{IPA-is|vɪːtʰa}} en ekki „vida“ {{IPA-is|v|ɪ|ː|t|a}} eins og flestir aðrir landsmenn gera, það kallast '''linmæli'''. Harðmæli gerir þó ekki þessi lokhljóð fráblásin ef þau koma á eftir órödduðum hljóðum, allir bera ''spila'' fram sem „sbila“ {{IPA-is|spɪːla}} en enginn „sphila“ {{IPA-is|s|pʰ|ɪ|ː|l|a}}.<ref name=":0">{{Vefheimild|url=https://notendur.hi.is/eirikur/hoi.pdf|titill=Hljóðfræði og hljóðritun|höfundur=Eiríkur Rögnvaldsson|ár=2013}}</ref>
* {{anchor|anchor=Raddaður framburður}}'''Raddaður framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi og norðanverðu Austurlandi. Þá er ''bolti'' borið fram sem „bol-ti“ {{IPA-is|pɔltʰɪ}} en ekki „bohldi“ {{IPA-is|pɔl̥tɪ}} og ''seinka'' borið fram sem „sein-ka“ {{IPA-is|seiŋkʰa}} en ekki „seihn-ga“ {{IPA-is|seiŋ̊ka}}.<ref name=":0" />
* {{anchor|anchor=Raddaður framburður}}'''Raddaður framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi og norðanverðu Austurlandi. Þá er ''bolti'' borið fram sem „bol-ti“ {{IPA-is|p|ɔ|l|tʰ|ɪ}} en ekki „bohldi“ {{IPA-is|p|ɔ|l̥|t|ɪ}} og ''seinka'' borið fram sem „sein-ka“ {{IPA-is|s|e|i|ŋ|kʰ|a}} en ekki „seihn-ga“ {{IPA-is|s|e|i|ŋ̊|k|a}}.<ref name=":0" />
* {{anchor|anchor=hv-framburður}}'''''hv''-framburður''' þekkist á Suðurlandi. Flestir Íslendingar bera ''hvar'' fram sem „kvar“ {{IPA-is|kʰvaːr}}, en í ''hv-''framburði er orðið borið fram „'''h'''(v)ar“ ({{IPA-is|xaːr}}, {{IPA-is|xvaːr}} eða {{IPA-is|xʷaːr}}).<ref name=":0" />
* {{anchor|anchor=hv-framburður}}'''''hv''-framburður''' þekkist á Suðurlandi. Flestir Íslendingar bera ''hvar'' fram sem „kvar“ {{IPA-is|kʰvaːr}}, en í ''hv-''framburði er orðið borið fram „'''h'''(v)ar“ ({{IPA-is|x|a|ː|r}}, {{IPA-is|x|v|a|ː|r}} eða {{IPA-is|xʷ|a|ː|r}}).<ref name=":0" />
* '''''bð''-, ''gð''-framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi. Þar kemur fram [[lokhljóð]] á undan [ð], ''hafði'' er þá borið fram „habði“.<ref name=":0" />
* '''''bð''-, ''gð''-framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi. Þar kemur fram [[lokhljóð]] á undan [ð], ''hafði'' er þá borið fram „habði“.<ref name=":0" />
* '''''ngl''-framburður''' þekkist á Norðurlandi. Þar er borið fram [[lokhljóð]] í [ngl], líkt og stafsetningin bendir til. Orð eins og ''dingla'' er þá borið fram „dín-'''g'''la“ {{IPA-is|tiŋkla}} en ekki „dínla“ {{IPA-is|tiŋla}}.<ref name=":0" />
* '''''ngl''-framburður''' þekkist á Norðurlandi. Þar er borið fram [[lokhljóð]] í [ngl], líkt og stafsetningin bendir til. Orð eins og ''dingla'' er þá borið fram „dín-'''g'''la“ {{IPA-is|t|i|ŋ|k|l|a}} en ekki „dínla“ {{IPA-is|t|i|ŋ|l|a}}.<ref name=":0" />
* '''''rn''-, ''rl''-framburður''' þekkist í [[Austur-Skaftafellssýsla|Austur-Skaftafellssýslu]]. Í stað þess að bera ''barnið'' fram sem „bardnið“ eða „badnið“, og ''karlinn'' fram sem „kardlin“ eða „kadlin“, þá kemur ekkert [[lokhljóð]] fyrir og framburðurinn verður „bar-nið“ {{IPA-is|parnɪð}} og „kar-lin“ {{IPA-is|kʰarlɪn}}.<ref name=":0" />
* '''''rn''-, ''rl''-framburður''' þekkist í [[Austur-Skaftafellssýsla|Austur-Skaftafellssýslu]]. Í stað þess að bera ''barnið'' fram sem „bardnið“ eða „badnið“, og ''karlinn'' fram sem „kardlin“ eða „kadlin“, þá kemur ekkert [[lokhljóð]] fyrir og framburðurinn verður „bar-nið“ {{IPA-is|p|a|r|n|ɪ|ð}} og „kar-lin“ {{IPA-is|kʰ|a|r|l|ɪ|n}}.<ref name=":0" />
* {{anchor|anchor=Vestfirskur einhljóðaframburður}}'''Vestfirskur einhljóðaframburður''' kemur fyrir á [[Vestfirðir|Vestfjörðum]] og notar [[einhljóð]] en ekki [[tvíhljóð]] á undan sumum [[Nefhljóð|nefhljóðum]]. Orðið ''banki'' borið fram sem „ban-ki“ {{IPA-is|paɲ̊cɪ}} en ekki „bánki“ {{IPA-is|pauɲ̊cɪ}}, orðið ''lengur'' er borið fram sem „le-ngur“ {{IPA-is|lɛŋkʏr}} en ekki „leingur“ {{IPA-is|leiŋkʏr}}.<ref name=":0" />
* {{anchor|anchor=Vestfirskur einhljóðaframburður}}'''Vestfirskur einhljóðaframburður''' kemur fyrir á [[Vestfirðir|Vestfjörðum]] og notar [[einhljóð]] en ekki [[tvíhljóð]] á undan sumum [[Nefhljóð|nefhljóðum]]. Orðið ''banki'' borið fram sem „ban-ki“ {{IPA-is|paɲ̊cɪ}} en ekki „bánki“ {{IPA-is|pauɲ̊cɪ}}, orðið ''lengur'' er borið fram sem „le-ngur“ {{IPA-is|l|ɛ|ŋ|k|ʏ|r}} en ekki „leingur“ {{IPA-is|l|e|i|ŋ|k|ʏ|r}}.<ref name=":0" />
* {{anchor|anchor=Skaftfellskur einhljóðaframburður}}'''Skaftfellskur einhljóðaframburður''' er það einkenni á [[Framburður|framburði]], að stafirnir ''a, e, i, o, u,'' og ''ö'' eru bornir fram sem einhljóð á undan „gi“ (t.d. er orðið „lögin“ borið fram sem „lö-jin“ {{IPA-is|ˈlœːjɪn}} frekar en „lau-jin“ {{IPA-is|ˈlœijɪn}}, og „snagi“ er borið fram sem „sdna-ji“ {{IPA-is|stnaːjɪ}} en ekki „sdnæ-ji“ {{IPA-is|stnaijɪ}}).<ref name=":0" /> En þessi framburður er á undanhaldi.
* {{anchor|anchor=Skaftfellskur einhljóðaframburður}}'''Skaftfellskur einhljóðaframburður''' er það einkenni á [[Framburður|framburði]], að stafirnir ''a, e, i, o, u,'' og ''ö'' eru bornir fram sem einhljóð á undan „gi“ (t.d. er orðið „lögin“ borið fram sem „lö-jin“ {{IPA-is|ˈl|œ|ː|j|ɪ|n}} frekar en „lau-jin“ {{IPA-is|ˈl|œ|i|j|ɪ|n}}, og „snagi“ er borið fram sem „sdna-ji“ {{IPA-is|s|t|n|a|ː|j|ɪ}} en ekki „sdnæ-ji“ {{IPA-is|s|t|n|a|i|j|ɪ}}).<ref name=":0" /> En þessi framburður er á undanhaldi.


== Annar framburðarmunur ==
== Annar framburðarmunur ==


* '''[[Flámæli]]''' var framburðarbreyting sem varð útbreidd á fyrri hluta [[20. öldin|20. aldar]] á [[Ísland|Íslandi]], sér í lagi á [[Vesturland|Vesturlandi]] og [[Suðurland|Suðurlandi]].<ref name=":02">{{Bókaheimild|titill=Íslenska alfræðiorðabókin|útgefandi=[[Örn og Örlygur]]|ár=1990}}</ref> Sérhljóðin ''i'' og ''u'' lækkuðu í framburði svo að ''vinur'' hljómaði eins og ''venör'' og ''skyr'' hljómaði eins og ''sker'', á meðan sérhljóðin ''e'' og ''u'' hækkuðu í framburði svo að ''spölur'' hljómaði eins og ''spulur''.<ref>{{Vísindavefurinn|1503|Hvað þýðir „hljóðkerfisbreyting” og hvernig er henni háttað í íslensku máli?}}</ref>
* '''[[Flámæli]]''' var framburðarbreyting sem varð útbreidd á fyrri hluta [[20. öldin|20. aldar]] á [[Ísland|Íslandi]], sér í lagi á [[Vesturland|Vesturlandi]] og [[Suðurland|Suðurlandi]].<ref name=":02">{{Bókaheimild|titill=Íslenska alfræðiorðabókin|útgefandi=[[Örn og Örlygur]]|ár=1990}}</ref> Sérhljóðin ''i'' og ''u'' lækkuðu í framburði svo að ''vinur'' hljómaði eins og ''venör'' og ''skyr'' hljómaði eins og ''sker'', á meðan sérhljóðin ''e'' og ''u'' hækkuðu í framburði svo að ''spölur'' hljómaði eins og ''spulur''.<ref>{{Vísindavefurinn|1503|Hvað þýðir „hljóðkerfisbreyting” og hvernig er henni háttað í íslensku máli?}}</ref>
* {{anchor|anchor=Tvinnhljóðun}}'''Tvinnhljóðun''' er nokkuð ný. Þar kemur fram blísturshljóð í orðum eins og ''tjald'' og það borið fram sem „tsjald“ {{IPA-is|ʦʰjalt}}.<ref name=":0" />
* {{anchor|anchor=Tvinnhljóðun}}'''Tvinnhljóðun''' er nokkuð ný. Þar kemur fram blísturshljóð í orðum eins og ''tjald'' og það borið fram sem „tsjald“ {{IPA-is|ʦʰ|j|a|l|t}}.<ref name=":0" />


== Tenglar ==
== Tenglar ==

Útgáfa síðunnar 5. febrúar 2019 kl. 18:56

Mállýskur eru ekki áberandi í íslensku, Ísland er talið nær mállýskulaust og skiptist ekki greinilega upp í mállýskusvæði. Hins vegar eru til nokkur svæðisbundin framburðarafbrigði.[1]

Svæðisbundin framburðarafbrigði

  • Harðmæli þekkist á Norðurlandi, einkum í Eyjafirði og Þingeyjarsveit. Þegar lokhljóðin p, t, og k koma fyrir í miðju orði eða í lok orðs eru þau borin fram með fráblæstri. Orðið vita er þá borið fram „vitha“ /vɪːtʰa/ en ekki „vida“ /vɪːta/ eins og flestir aðrir landsmenn gera, það kallast linmæli. Harðmæli gerir þó ekki þessi lokhljóð fráblásin ef þau koma á eftir órödduðum hljóðum, allir bera spila fram sem „sbila“ /spɪːla/ en enginn „sphila“ /spʰɪːla/.[2]
  • Raddaður framburður þekkist á austanverðu Norðurlandi og norðanverðu Austurlandi. Þá er bolti borið fram sem „bol-ti“ /pɔltʰɪ/ en ekki „bohldi“ /pɔl̥tɪ/ og seinka borið fram sem „sein-ka“ /seiŋkʰa/ en ekki „seihn-ga“ /seiŋ̊ka/.[2]
  • hv-framburður þekkist á Suðurlandi. Flestir Íslendingar bera hvar fram sem „kvar“ /kʰvaːr/, en í hv-framburði er orðið borið fram „h(v)ar“ (/xaːr/, /xvaːr/ eða /xʷaːr/).[2]
  • bð-, gð-framburður þekkist á austanverðu Norðurlandi. Þar kemur fram lokhljóð á undan [ð], hafði er þá borið fram „habði“.[2]
  • ngl-framburður þekkist á Norðurlandi. Þar er borið fram lokhljóð í [ngl], líkt og stafsetningin bendir til. Orð eins og dingla er þá borið fram „dín-gla“ /tiŋkla/ en ekki „dínla“ /tiŋla/.[2]
  • rn-, rl-framburður þekkist í Austur-Skaftafellssýslu. Í stað þess að bera barnið fram sem „bardnið“ eða „badnið“, og karlinn fram sem „kardlin“ eða „kadlin“, þá kemur ekkert lokhljóð fyrir og framburðurinn verður „bar-nið“ /parnɪð/ og „kar-lin“ /kʰarlɪn/.[2]
  • Vestfirskur einhljóðaframburður kemur fyrir á Vestfjörðum og notar einhljóð en ekki tvíhljóð á undan sumum nefhljóðum. Orðið banki borið fram sem „ban-ki“ /paɲ̊cɪ/ en ekki „bánki“ /pauɲ̊cɪ/, orðið lengur er borið fram sem „le-ngur“ /lɛŋkʏr/ en ekki „leingur“ /leiŋkʏr/.[2]
  • Skaftfellskur einhljóðaframburður er það einkenni á framburði, að stafirnir a, e, i, o, u, og ö eru bornir fram sem einhljóð á undan „gi“ (t.d. er orðið „lögin“ borið fram sem „lö-jin“ /ˈlœːjɪn/ frekar en „lau-jin“ /ˈlœijɪn/, og „snagi“ er borið fram sem „sdna-ji“ /stnaːjɪ/ en ekki „sdnæ-ji“ /stnaijɪ/).[2] En þessi framburður er á undanhaldi.

Annar framburðarmunur

  • Flámæli var framburðarbreyting sem varð útbreidd á fyrri hluta 20. aldar á Íslandi, sér í lagi á Vesturlandi og Suðurlandi.[3] Sérhljóðin i og u lækkuðu í framburði svo að vinur hljómaði eins og venör og skyr hljómaði eins og sker, á meðan sérhljóðin e og u hækkuðu í framburði svo að spölur hljómaði eins og spulur.[4]
  • Tvinnhljóðun er nokkuð ný. Þar kemur fram blísturshljóð í orðum eins og tjald og það borið fram sem „tsjald“ /ʦʰjalt/.[2]

Tenglar

  • Yfirlitsgrein um íslenskar mállýskur. Höskuldur Þráinsson og Kristján Árnason.
  • Eiríkur Rögnvaldsson (2013). „Hljóðfræði og hljóðritun“ (PDF).

Tilvísanir

  1. ↑ /https://web.archive.org/web/20090923081614/http://bella.mrn.stjr.is/utgafur/islenska.pdf Íslenska: í senn forn og ný/
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Eiríkur Rögnvaldsson (2013). „Hljóðfræði og hljóðritun“ (PDF).
  3. ↑ Íslenska alfræðiorðabókin. Örn og Örlygur. 1990.
  4. ↑ „Hvað þýðir „hljóðkerfisbreyting" og hvernig er henni háttað í íslensku máli?“. Vísindavefurinn.
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Íslenskar_mállýskur&oldid=1623697“