„Íslenskar mállýskur“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
→‎Svæðisbundin framburðarafbrigði: þetta hefur farið alveg framhjá mönnum
Lína 5: Lína 5:
* {{anchor|anchor=Harðmæli}}'''Harðmæli''' þekkist á [[Norðurland|Norðurlandi]], einkum í [[Eyjafjarðarsýsla|Eyjafirði]] og [[Þingeyjarsveit]]. Þegar [[Lokhljóð|lokhljóðin]] ''p, t,'' og ''k'' koma fyrir í miðju orði eða í lok orðs eru þau borin fram með fráblæstri. Orðið ''vita'' er þá borið fram „vitha“ {{IPA-is|vɪːtʰa}} en ekki „vida“ {{IPA-is|vɪːta}} eins og flestir aðrir landsmenn gera, það kallast '''linmæli'''. Harðmæli gerir þó ekki þessi lokhljóð fráblásin ef þau koma á eftir órödduðum hljóðum, allir bera ''spila'' fram sem „sbila“ {{IPA-is|spɪːla}} en enginn „sphila“ {{IPA-is|spʰɪːla}}.<ref name=":0">{{Vefheimild|url=https://notendur.hi.is/eirikur/hoi.pdf|titill=Hljóðfræði og hljóðritun|höfundur=Eiríkur Rögnvaldsson|ár=2013}}</ref>
* {{anchor|anchor=Harðmæli}}'''Harðmæli''' þekkist á [[Norðurland|Norðurlandi]], einkum í [[Eyjafjarðarsýsla|Eyjafirði]] og [[Þingeyjarsveit]]. Þegar [[Lokhljóð|lokhljóðin]] ''p, t,'' og ''k'' koma fyrir í miðju orði eða í lok orðs eru þau borin fram með fráblæstri. Orðið ''vita'' er þá borið fram „vitha“ {{IPA-is|vɪːtʰa}} en ekki „vida“ {{IPA-is|vɪːta}} eins og flestir aðrir landsmenn gera, það kallast '''linmæli'''. Harðmæli gerir þó ekki þessi lokhljóð fráblásin ef þau koma á eftir órödduðum hljóðum, allir bera ''spila'' fram sem „sbila“ {{IPA-is|spɪːla}} en enginn „sphila“ {{IPA-is|spʰɪːla}}.<ref name=":0">{{Vefheimild|url=https://notendur.hi.is/eirikur/hoi.pdf|titill=Hljóðfræði og hljóðritun|höfundur=Eiríkur Rögnvaldsson|ár=2013}}</ref>
* {{anchor|anchor=Raddaður framburður}}'''Raddaður framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi og norðanverðu Austurlandi. Þá er ''bolti'' borið fram sem „bol-ti“ {{IPA-is|pɔltʰɪ}} en ekki „bohldi“ {{IPA-is|pɔl̥tɪ}} og ''seinka'' borið fram sem „sein-ka“ {{IPA-is|seiŋkʰa}} en ekki „seihn-ga“ {{IPA-is|seiŋ̊ka}}.<ref name=":0" />
* {{anchor|anchor=Raddaður framburður}}'''Raddaður framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi og norðanverðu Austurlandi. Þá er ''bolti'' borið fram sem „bol-ti“ {{IPA-is|pɔltʰɪ}} en ekki „bohldi“ {{IPA-is|pɔl̥tɪ}} og ''seinka'' borið fram sem „sein-ka“ {{IPA-is|seiŋkʰa}} en ekki „seihn-ga“ {{IPA-is|seiŋ̊ka}}.<ref name=":0" />
* {{anchor|anchor=hv-framburður}}'''''hv''-framburður''' þekkist á Suðurlandi. Flestir Íslendingar bera ''hvað'' fram sem „kvar“ {{IPA-is|kʰvaːr}}, en í ''hv-''framburði er orðið borið fram „'''h'''(v)ar“ ({{IPA-is|xaːr}}, {{IPA-is|xvaːr}} eða {{IPA-is|xʷaːr}}),<ref name=":0" /> hljóðið er nokkuð svipað eins og þegar [[Elvis Presley]] segir ''what''.
* {{anchor|anchor=hv-framburður}}'''''hv''-framburður''' þekkist á Suðurlandi. Flestir Íslendingar bera ''hvar'' fram sem „kvar“ {{IPA-is|kʰvaːr}}, en í ''hv-''framburði er orðið borið fram „'''h'''(v)ar“ ({{IPA-is|xaːr}}, {{IPA-is|xvaːr}} eða {{IPA-is|xʷaːr}}),<ref name=":0" /> hljóðið er nokkuð svipað eins og þegar [[Elvis Presley]] segir ''what''.
* '''''bð''-, ''gð''-framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi. Þar kemur fram [[lokhljóð]] á undan [ð], ''hafði'' er þá borið fram „habði“.<ref name=":0" />
* '''''bð''-, ''gð''-framburður''' þekkist á austanverðu Norðurlandi. Þar kemur fram [[lokhljóð]] á undan [ð], ''hafði'' er þá borið fram „habði“.<ref name=":0" />
* '''''ngl''-framburður''' þekkist á Norðurlandi. Þar er borið fram [[lokhljóð]] í [ngl], líkt og stafsetningin bendir til. Orð eins og ''dingla'' er þá borið fram „dín-'''g'''la“ {{IPA-is|tiŋkla}} en ekki „dínla“ {{IPA-is|tiŋla}}.<ref name=":0" />
* '''''ngl''-framburður''' þekkist á Norðurlandi. Þar er borið fram [[lokhljóð]] í [ngl], líkt og stafsetningin bendir til. Orð eins og ''dingla'' er þá borið fram „dín-'''g'''la“ {{IPA-is|tiŋkla}} en ekki „dínla“ {{IPA-is|tiŋla}}.<ref name=":0" />

Útgáfa síðunnar 23. janúar 2019 kl. 22:01

Mállýskur eru ekki áberandi í íslensku, Ísland er talið nær mállýskulaust og skiptist ekki greinilega upp í mállýskusvæði. Hins vegar eru til nokkur svæðisbundin framburðarafbrigði.[1]

Svæðisbundin framburðarafbrigði

  • Harðmæli þekkist á Norðurlandi, einkum í Eyjafirði og Þingeyjarsveit. Þegar lokhljóðin p, t, og k koma fyrir í miðju orði eða í lok orðs eru þau borin fram með fráblæstri. Orðið vita er þá borið fram „vitha“ /vɪːtʰa/ en ekki „vida“ /vɪːta/ eins og flestir aðrir landsmenn gera, það kallast linmæli. Harðmæli gerir þó ekki þessi lokhljóð fráblásin ef þau koma á eftir órödduðum hljóðum, allir bera spila fram sem „sbila“ /spɪːla/ en enginn „sphila“ /spʰɪːla/.[2]
  • Raddaður framburður þekkist á austanverðu Norðurlandi og norðanverðu Austurlandi. Þá er bolti borið fram sem „bol-ti“ /pɔltʰɪ/ en ekki „bohldi“ /pɔl̥tɪ/ og seinka borið fram sem „sein-ka“ /seiŋkʰa/ en ekki „seihn-ga“ /seiŋ̊ka/.[2]
  • hv-framburður þekkist á Suðurlandi. Flestir Íslendingar bera hvar fram sem „kvar“ /kʰvaːr/, en í hv-framburði er orðið borið fram „h(v)ar“ (/xaːr/, /xvaːr/ eða /xʷaːr/),[2] hljóðið er nokkuð svipað eins og þegar Elvis Presley segir what.
  • -, -framburður þekkist á austanverðu Norðurlandi. Þar kemur fram lokhljóð á undan [ð], hafði er þá borið fram „habði“.[2]
  • ngl-framburður þekkist á Norðurlandi. Þar er borið fram lokhljóð í [ngl], líkt og stafsetningin bendir til. Orð eins og dingla er þá borið fram „dín-gla“ /tiŋkla/ en ekki „dínla“ /tiŋla/.[2]
  • rn-, rl-framburður þekkist í Austur-Skaftafellssýslu. Í stað þess að bera barnið fram sem „bardnið“ eða „badnið“, og karlinn fram sem „kardlin“ eða „kadlin“, þá kemur ekkert lokhljóð fyrir og framburðurinn verður „bar-nið“ /parnɪð/ og „kar-lin“ /kʰarlɪn/.[2]
  • Vestfirskur einhljóðaframburður kemur fyrir á Vestfjörðum og notar einhljóð en ekki tvíhljóð á undan sumum nefhljóðum. Orðið banki borið fram sem „ban-ki“ /paɲ̊cɪ/ en ekki „bánki“ /pauɲ̊cɪ/, orðið lengur er borið fram sem „le-ngur“ /lɛŋkʏr/ en ekki „leingur“ /leiŋkʏr/.[2]
  • Skaftfellskur einhljóðaframburður er það einkenni á framburði, að stafirnir a, e, i, o, u, og ö eru bornir fram sem einhljóð á undan „gi“ (t.d. er orðið „lögin“ borið fram sem „lö-jin“ /ˈlœːjɪn/ frekar en „lau-jin“ /ˈlœijɪn/, og „snagi“ er borið fram sem „sdna-ji“ /stnaːjɪ/ en ekki „sdnæ-ji“ /stnaijɪ/).[2] En þessi framburður er á undanhaldi.

Annar framburðarmunur

  • Flámæli var framburðarbreyting sem varð útbreidd á fyrri hluta 20. aldar á Íslandi, sér í lagi á Vesturlandi og Suðurlandi.[3] Sérhljóðin i og u lækkuðu í framburði svo að vinur hljómaði eins og venör og skyr hljómaði eins og sker, á meðan sérhljóðin e og u hækkuðu í framburði svo að spölur hljómaði eins og spulur.[4]
  • Tvinnhljóðun er nokkuð ný. Þar kemur fram blísturshljóð í orðum eins og tjald og það borið fram sem „tsjald“ /ʦʰjalt/.[2]

Tenglar

  • Yfirlitsgrein um íslenskar mállýskur. Höskuldur Þráinsson og Kristján Árnason.
  • Eiríkur Rögnvaldsson (2013). „Hljóðfræði og hljóðritun“ (PDF).

Tilvísanir

  1. /https://web.archive.org/web/20090923081614/http://bella.mrn.stjr.is/utgafur/islenska.pdf Íslenska: í senn forn og ný/
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Eiríkur Rögnvaldsson (2013). „Hljóðfræði og hljóðritun“ (PDF).
  3. Íslenska alfræðiorðabókin. Örn og Örlygur. 1990.
  4. „Hvað þýðir „hljóðkerfisbreyting" og hvernig er henni háttað í íslensku máli?“. Vísindavefurinn.