Kristján Eldjárn

Kristján Eldjárn
Forseti Íslands
Í embætti 1. ágúst 1968 – 1. ágúst 1980
Persónulegar upplýsingar
Fæddur	6. desember 1916 Tjörn í Svarfaðardal, Íslandi
Látinn	14. september 1982
Maki	Halldóra Ingólfsdóttir
Börn	Ólöf, Þórarinn, Sigrún, Ingólfur
Foreldrar	Þórarinn Kr. Eldjárn og Sigrún Sigurhjartardóttir
Háskóli	Kaupmannahafnarháskóli, Háskóli Íslands
Starf	Fornleifafræðingur, þjóðminjavörður

Kristján Þórarinsson Eldjárn (fæddur á Tjörn í Svarfaðardal 6. desember 1916 – dáinn 14. september 1982) var íslenskur fornleifafræðingur og þriðji forseti Íslands árin 1968 – 1980. Foreldrar hans voru hjónin Þórarinn Kr. Eldjárn, bóndi og kennari á Tjörn, og Sigrún Sigurhjartardóttir. Kristján lauk fyrrihlutaprófi í fornleifafræði frá Kaupmannahafnarháskóla en lærði síðan íslensk fræði við Háskóla Íslands. Hann lauk doktorsprófi árið 1957 og nefnist ritgerð hans Kuml og haugfé í heiðnum sið á Íslandi.

Kristján var þjóðminjavörður og þjóðþekktur og vinsæll maður vegna þátta sinna í sjónvarpi um fornar minjar og muni í vörslu Þjóðminjasafnsins. Kristján var hispurslaus og alúðlegur í framgöngu og ávann sér miklar vinsældir þjóðarinnar. Hann sigraði mótframbjóðanda sinn, Gunnar Thoroddsen, í kosningunum 1968 með miklum atkvæðamun og var sjálfkjörinn eftir það.

Árið 1980 virtist stefna í að Kristján yrði að mynda utanþingsstjórn en hann komst hjá því þegar Ríkisstjórn Gunnars Thoroddsens var mynduð.

Kona Kristjáns var Halldóra Ingólfsdóttir. Börn þeirra eru:

Ólöf Eldjárn

Þórarinn Eldjárn skáld og rithöfundur

Sigrún Eldjárn myndlistarmaður

Ingólfur Eldjárn, tannlæknir

Fornleifafræði

Kristján Eldjárn fór í sinn fyrsta fornleifaleiðangur árið 1937 til Grænlands að grafa upp norænnan miðaldabæ í Austmannsdal. Kennari hans stóð í trú um að sveitastrákur frá íslandi ætti ekki í vandræðum með þær aðstæður sem þessi leiðangur byði upp á. Sumarið 1939 var mikilvægt ár í fornleifauppgreftri á Íslandi: Mattías Þórðarsson kom á fót norrænum rannsóknarleiðangri til Íslands en í honum voru fulltrúar allra norrænu þjóðanna nema Noregs. Niðurstöður úr þessum leiðangri voru tímamót í íslenskum fornleifarannsóknum og voru birtar í riti sem heitir Forntida gårdar i Island. Kristján var í hópnum undir stjórn Danans Aage Roussell sem sá um gröftinn í Stöng í Þjórsárdal. Í uppgröftinum kom í ljós að þetta var einn best varðveitti bærinn.

Kristján hafði lokið fyrrihlutaprófi í norrænni fornleifafræði en fór ekki til Danmerkur til að ljúka við námið því augljóst var að stríð myndi byrja von bráðar. Sumarið 1940 fór Kristján að rannsaka Skálatótt í Klaufanesi í Svarfaðardal en þarna kom í ljós að hann að hann hefði mikinn áhuga að stjórna sínum eigin fornleifarannsóknum. Segja má að þessi fornleifauppgröftur sé fyrsti uppgröfturinn undir stjórn Íslendings sem stenst nútimakröfur. Ári síðar kom fyrsta grein Kristjáns í Árbók fornleifafélagsins.

Árið 1945 varð Kristján starfsmaður fyrir Þjóðminjasafnið. Einungis voru tvær stöður í boði og varð hann aðstoðarmaður Matthíasar Þórðarsonar. Þetta var fjölbreytt starf og Matthías var byrjaður að eldast svo hann fékk mikla ábyrgð í starfinu frá fyrsta degi við margskonar verkefni. Þann 1. desember árið 1947 tók hann við keflinu af Matthíasi sem dró sig í hlé vegna aldurs. Þeta var tími mikilla breytinga því Þjóðminjasafnið var að færa sig um set í nýtt húsnæði á melunum. Þegar það hús var opnað árið 1949 var haldinn þróunarsýning Reykjavíkur, Reykjavíkursýningin.

Kristján var kjörinn í stjórn Árbókarinar árið 1945 en ekki stendur á bókunum að Kristján sé ritstjóri fyrr en 1955-56. Hann hafði þá þegar skrifað tvær miklar greinar í Árbókina á árunum 1943-48. Ein þeirra greina var um hálendisbyggð sem lagðist af vegna Heklugossins 1104. Hin greinin var um kuml á Hafurbjarnastöðum en blástur hafði verið þar í gangi allt frá 1868 þar til að Kristján og Jón Steffensen rönnsökuðu þau árið 1947.

Árið 1954-55 þegar var ákveðið að byggja dómkirkju á gamla kirkjustæðinu í Skálholti var ákveðið að skoða eldri kirkjugrunninn í leiðinni. Þessi uppgröftur var sá fyrirferðamesti sem Kristján sá um. Meðal samstarfsaðila hans var Hákon Christie sem var norskur arkitekt og sérfræðingur um miðaldakirkjur. Gísli Gestsson sá að mestu um rannsóknir en Jón Steffensen sá um beinarannsóknir. Ætlunin var að gefa út sjálfstætt rit um þennan fund. Kristján ætlaði að sjá um það verk en hann lauk því aldrei.

Kristján vildi ólmur finna hvort hinar fornu sagnir úr Íslendingabók og Landnámsbók væru sannar um Papana og byrjaði rannsóknir þess efnis árið 1967. Kristhán fór út í Papey árið 1969 aftur 1971 og tvisvar sinnum árið 1982 en þá hafði hann grafið upp allar minjar sem báru fyrir augum. Allt kom fyrir ekki því engar minjar voru fyrir hendi að Papar hefðu nokkurn tíman verið þar en þó fann Kristján minjar um búsetu á miðöldum í kringum 1200 sem voru norrænar í útliti.

Fornleifarannsóknir á erlendri grundu

Kristján vann í fornleifarannsóknum á Grænlandi 1937 og Vallhögum í Gotlandi 1947. Hann vann áGrænlandi 1962 að Þjóðhildarkirkjunni og einnig það ár vann hann að uppgreftri á fornrústum L'Anse aux Meadows.

Helstu verk eftir Kristján Eldjárn Þórarinsson

• Kléberg á Íslandi (1949-50),
• Rannsóknir á Fornu-Lá í Eyrarsveit og Sandártungu í Þjórsárdal (1949-50),
• Rannsóknir á Bergþórshvoli (1951-52),
• Fornmannagrafir á Sílastöðum (1954),
• Kuml og haugfé úr heiðnum sið á Íslandi (doktorsritgerð, varði hana árið 1957),
• Að sauma síl og sía mjólk (1960),
• Bærinn á Gjáskógum í Þjórsárdal (1961),
• Forn útskurður frá Hólum í Eyjafirði (1967),
• Forn altarisbrík frá Stað á Reykjanesi (1968),
• Miðalda útskurður frá Skjaldfönn (1969),
• Forn tá-bagall frá Þingvöllum (1970),
• Þrír atgeirar (1971),
• Upphaf vörupeninga á Íslandi (1972),
• Hraunþúfuklaustur (1973),
• Minningargreinar Árna Magnússonar um merka kirkjugripi (1976),
• Örnefni og minjar í landi Bessastaða (1981)

Bækur eftir Kristján Eldjárn

• Gengið á reka (1948),
• Staka steina (1959),
• Hundrað ár í Þjóðminjasafni (1962),
• Hagleiksverk Hjálmars í Bólu (1975),

Inga Lára baldursdóttir. „Árbók hins íslenzka fornleifafélags“. Sótt 2013.

Fyrirrennari: Ásgeir Ásgeirsson

Forseti íslands (1968 – 1980)

Eftirmaður: Vigdís Finnbogadóttir