„Hrekkjavaka“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
m Tók aftur breytingar Bahauksson (spjall), breytt til síðustu útgáfu Akigka
Bahauksson (spjall | framlög)
Tek aftur breytingu 1476504 frá Akigka (spjall)
Lína 1: Lína 1:
[[Mynd:Halloween_Witch_2011.JPG|thumb|320px|Á hrekkjavöku eru oft opinberir staðir skreyttir með nornum, draugum og köngulóavefum.]]
[[Mynd:Halloween_Witch_2011.JPG|thumb|320px|Á hrekkjavöku eru oft opinberir staðir skreyttir með nornum, draugum og köngulóavefum.]]
'''Hrekkjavaka''' er hátíðisdagur ættaður frá [[Keltar|keltum]] þar sem hann hét upphaflega ''Samhain'' (borið fram '''sánj''' á [[Írska|írsku]]). Þá voru færðar þakkir fyrir uppskeru [[sumar]]sinns og boðuð koma [[vetur]]sins.
'''Hrekkjavaka''' eða '''Veturnætur''' er hátíðisdagur ættaður frá Norðurlöndum og [[Keltar|keltum]]. Hjá Keltum hét hann upphaflega ''Samhain'' (borið fram '''sánj''' á [[Írska|írsku]]). Þá voru færðar þakkir fyrir uppskeru [[sumar]]sinns og boðuð koma [[vetur]]sins. Á Íslandi heitir dagurinn '''Veturnætur'''.


Hrekkjavaka er haldin [[31. október]], kvöldið fyrir [[Allraheilagramessa|Allraheilagramessu]]. Hún nefnist á enskri tungu „''Halloween''“ sem er annar ritháttur fyrir „Hallowe’en“. Hallowe’en er svo stytting á nafninu „All Hallows’ Evening“ eða „All Hallows’ Eve“ sem er kvöldið [[31. október]], vakan fyrir Allraheilagramessu.
Hrekkjavaka er haldin [[31. október]], kvöldið fyrir [[Allraheilagramessa|Allraheilagramessu]]. Hún nefnist á enskri tungu „''Halloween''“ sem er annar ritháttur fyrir „Hallowe’en“. Hallowe’en er svo stytting á nafninu „All Hallows’ Evening“ eða „All Hallows’ Eve“ sem er kvöldið [[31. október]], vakan fyrir Allraheilagramessu.


== Upphaflega heiðin hátíð ==
== Sagan ==
Á Norðurlöndum var hátíð á sama tíma sem var líka hátíð upphafs vetursins, sem voru veturnætur, sem var hátíð í október. Haldin voru dísablót sem sagt er frá í Flateyjarbók. Dísirnar voru engar þokkadísir, heldur ægilegar kvenvættir, blóðþyrstar og þungvopnaðar.

Talið er mögulegt að Grýla gamla og nornirnar í Evrópu séu leifar af þessari fornu dísatrú. Veturnætur voru tengdar hinu kvenlega, myrkri, kulda, dauða sláturdýranna, og nýju upphafi.

== Heiðnum siðum breytt í kristna ==
Þegar norður-Evrópubúar tóku upp kristni, breytti Kirkjan Veturnóttum í allraheilagramessu. Hún var talin jafnmikil hátíð og jóladagur. Samkvæmt Grágás áttu bændur að gefa fátækum ölmusu, eins mikinn mat og vinnufólkið fékk í kvöldverð líkt og börn ganga nú í hús og betla sælgæti.

Allraheilagramessa var afnumin á Íslandi árið 1770.

Graskersluktirnar eiga sínar norrænu rætur, því fyrr á öldum voru luktir skornar út úr rófum.

== Sagan á síðari tímum ==
[[Mynd:Danish Bonfire.jpg|thumb|210px|right|Bálköstur kveiktur í tilefni hrekkjavöku.]]
[[Mynd:Danish Bonfire.jpg|thumb|210px|right|Bálköstur kveiktur í tilefni hrekkjavöku.]]
Menn töldu tímann í vetrum og [[nótt]]um fremur en í [[Ár|árum]] og [[Dagur (tímatal)|dögum]] áður fyrr. Veturinn, eins og nóttin, var talin koma fyrst; mánaðamót [[október]] og [[nóvember]] var því tími vetrarbyrjunar, og þar með [[nýár]]s. Sambærilegar hátíðir við ''Samhain'' á Írlandi og Skotlandi var til dæmis hátíðin [[veturnætur]] á [[Ísland]]i til forna sem haldin var í lok október og þá var einnig haldið [[dísablót]] (''disting'') á [[Norðurlönd]]um á þessum sama tíma.
Menn töldu tímann í vetrum og [[nótt]]um fremur en í [[Ár|árum]] og [[Dagur (tímatal)|dögum]] áður fyrr. Veturinn, eins og nóttin, var talin koma fyrst; mánaðamót [[október]] og [[nóvember]] var því tími vetrarbyrjunar, og þar með [[nýár]]s. Sambærilegar hátíðir við ''Samhain'' á Írlandi og Skotlandi var til dæmis hátíðin [[veturnætur]] á [[Ísland]]i til forna sem haldin var í lok október og þá var einnig haldið [[dísablót]] (''disting'') á [[Norðurlönd]]um á þessum sama tíma.
Lína 10: Lína 22:
Upphaf vetrar og árs er það sem kallað er ''liminal tímabil'', einskonar millibilsástand sem ríkir á tímum mikilla umskipta. Þá geta menn jafnvel skynjað handanheima; eða séð handanheimsverur, og geta spáð í framtíðina. Andar voru taldir vera á kreiki á Samhain, mörk heima hinna lifandi og hinna dauðu voru talin óljós þetta kvöld og [[Draugur|draugar]], [[norn]]ir og aðrar óvættir voru taldar sveima um og voru því bálkestir kveiktir til að vernda hina lifandi. Fólk dulbjó sig til að þekkjast ekki og buðu óvættunum mat og drykk til að friðþægja þeim. Sambærilega trú um svona ''liminal tímabil'' má finna bæði tengda jólanótt og nýársnótt á Íslandi sem dæmi.
Upphaf vetrar og árs er það sem kallað er ''liminal tímabil'', einskonar millibilsástand sem ríkir á tímum mikilla umskipta. Þá geta menn jafnvel skynjað handanheima; eða séð handanheimsverur, og geta spáð í framtíðina. Andar voru taldir vera á kreiki á Samhain, mörk heima hinna lifandi og hinna dauðu voru talin óljós þetta kvöld og [[Draugur|draugar]], [[norn]]ir og aðrar óvættir voru taldar sveima um og voru því bálkestir kveiktir til að vernda hina lifandi. Fólk dulbjó sig til að þekkjast ekki og buðu óvættunum mat og drykk til að friðþægja þeim. Sambærilega trú um svona ''liminal tímabil'' má finna bæði tengda jólanótt og nýársnótt á Íslandi sem dæmi.


== Hefðir ==
== Hefðir í Bretlandi og Bandaríkjunum ==
[[Mynd:Kobe Mosaic17s3072.jpg|upright|thumb|210px|right|Útskorin grasker með kertaljósi í.]]
[[Mynd:Kobe Mosaic17s3072.jpg|upright|thumb|210px|right|Útskorin grasker með kertaljósi í.]]
Hefð myndaðist fyrir því að á hrekkjavöku væri brennandi [[Kerti|kertum]] komið fyrir í útskornum [[Næpa|næpum]] og á [[Írland]]i og í [[Skotland]]i tíðkaðist að kveikja bálkesti. Einnig fóru bæði unglingar og fullorðnir á milli húsa klæddir búningum með grímur og gerðu öðrum gjarnan einhvern grikk í leiðinni.
Hefð myndaðist fyrir því að á hrekkjavöku væri brennandi [[Kerti|kertum]] komið fyrir í útskornum [[Næpa|næpum]] og á [[Írland]]i og í [[Skotland]]i tíðkaðist að kveikja bálkesti. Einnig fóru bæði unglingar og fullorðnir á milli húsa klæddir búningum með grímur og gerðu öðrum gjarnan einhvern grikk í leiðinni.
Lína 35: Lína 47:
* [http://heritage.scotsman.com/traditions.cfm?id=2152582005 Scotsman.com:A harvest of Halloween traditions] ''(skoðað 2. nóvember 2005)''
* [http://heritage.scotsman.com/traditions.cfm?id=2152582005 Scotsman.com:A harvest of Halloween traditions] ''(skoðað 2. nóvember 2005)''
{{Tengill ÚG|gv}}
{{Tengill ÚG|gv}}
* {{Vísindavefurinn|5367|Hverjar eru hefðir og saga hrekkjavöku?}} (Skoðað 31.10.2013)
* [http://www.ruv.is/frett/hrekkjavakan-er-rammislenskur-sidur Rúv:Hrekkjavakan er rammíslenskur siður] ''(skoðað Friggjardag, 9. viku veturs 1140 ár frá upphafi byggðar)''



[[Flokkur:Dagatal]]
[[Flokkur:Dagatal]]
[[Flokkur:Hátíðisdagar]]
[[Flokkur:Hátíðisdagar]]
[[Flokkur:Heiðnirdagar]]

Útgáfa síðunnar 29. desember 2014 kl. 12:15

Á hrekkjavöku eru oft opinberir staðir skreyttir með nornum, draugum og köngulóavefum.

Hrekkjavaka eða Veturnætur er hátíðisdagur ættaður frá Norðurlöndum og keltum. Hjá Keltum hét hann upphaflega Samhain (borið fram sánj á írsku). Þá voru færðar þakkir fyrir uppskeru sumarsinns og boðuð koma vetursins. Á Íslandi heitir dagurinn Veturnætur.

Hrekkjavaka er haldin 31. október, kvöldið fyrir Allraheilagramessu. Hún nefnist á enskri tungu „Halloween“ sem er annar ritháttur fyrir „Hallowe’en“. Hallowe’en er svo stytting á nafninu „All Hallows’ Evening“ eða „All Hallows’ Eve“ sem er kvöldið 31. október, vakan fyrir Allraheilagramessu.

Upphaflega heiðin hátíð

Á Norðurlöndum var hátíð á sama tíma sem var líka hátíð upphafs vetursins, sem voru veturnætur, sem var hátíð í október. Haldin voru dísablót sem sagt er frá í Flateyjarbók. Dísirnar voru engar þokkadísir, heldur ægilegar kvenvættir, blóðþyrstar og þungvopnaðar.

Talið er mögulegt að Grýla gamla og nornirnar í Evrópu séu leifar af þessari fornu dísatrú. Veturnætur voru tengdar hinu kvenlega, myrkri, kulda, dauða sláturdýranna, og nýju upphafi.

Heiðnum siðum breytt í kristna

Þegar norður-Evrópubúar tóku upp kristni, breytti Kirkjan Veturnóttum í allraheilagramessu. Hún var talin jafnmikil hátíð og jóladagur. Samkvæmt Grágás áttu bændur að gefa fátækum ölmusu, eins mikinn mat og vinnufólkið fékk í kvöldverð líkt og börn ganga nú í hús og betla sælgæti.

Allraheilagramessa var afnumin á Íslandi árið 1770.

Graskersluktirnar eiga sínar norrænu rætur, því fyrr á öldum voru luktir skornar út úr rófum.

Sagan á síðari tímum

Bálköstur kveiktur í tilefni hrekkjavöku.

Menn töldu tímann í vetrum og nóttum fremur en í árum og dögum áður fyrr. Veturinn, eins og nóttin, var talin koma fyrst; mánaðamót október og nóvember var því tími vetrarbyrjunar, og þar með nýárs. Sambærilegar hátíðir við Samhain á Írlandi og Skotlandi var til dæmis hátíðin veturnætur á Íslandi til forna sem haldin var í lok október og þá var einnig haldið dísablót (disting) á Norðurlöndum á þessum sama tíma.

Upphaf vetrar og árs er það sem kallað er liminal tímabil, einskonar millibilsástand sem ríkir á tímum mikilla umskipta. Þá geta menn jafnvel skynjað handanheima; eða séð handanheimsverur, og geta spáð í framtíðina. Andar voru taldir vera á kreiki á Samhain, mörk heima hinna lifandi og hinna dauðu voru talin óljós þetta kvöld og draugar, nornir og aðrar óvættir voru taldar sveima um og voru því bálkestir kveiktir til að vernda hina lifandi. Fólk dulbjó sig til að þekkjast ekki og buðu óvættunum mat og drykk til að friðþægja þeim. Sambærilega trú um svona liminal tímabil má finna bæði tengda jólanótt og nýársnótt á Íslandi sem dæmi.

Hefðir í Bretlandi og Bandaríkjunum

Útskorin grasker með kertaljósi í.

Hefð myndaðist fyrir því að á hrekkjavöku væri brennandi kertum komið fyrir í útskornum næpum og á Írlandi og í Skotlandi tíðkaðist að kveikja bálkesti. Einnig fóru bæði unglingar og fullorðnir á milli húsa klæddir búningum með grímur og gerðu öðrum gjarnan einhvern grikk í leiðinni.

Þegar Írar og Skotar fluttust búferlum til Ameríku á 19. öld fluttist hrekkjavakan með þeim. Í Bandaríkjunum uxu aftur á móti grasker sem voru mun stærri en næpurnar og auðveldari að skera út. Þannig tóku graskerin við af næpunum sem tákn fyrir hrekkjavöku Bandaríkjamanna.

Leifar sumra gamalla hefða lifa ennþá í hrekkjavöku nútímans þar sem fólk klæðist grímubúningum og sjá má drauga og aðrar óvættir í skreytingum. Börn ganga oft á milli húsa og biðja um nammi og fái þau það ekki er viðkomandi hrekktur á einhvern hátt.

Siðir frá Skotlandi

Hvert keltneskt svæði hafði sína eigin siði, þeir voru þó að megninu til keimlíkir, einkum hvað varðar notkun elds.

Eldsraunin

Eldurinn minnir á bálkestina sem kveiktir voru. Stöng var fest í loftið og neðan á henni voru epli og logandi kerti á sitthvorum endanum. Fólk reyndi síðan að bíta í eplið án þess að brenna sig. Á síðari tímum hefur kertið verið fjarlægt sökum hættunnar sem fylgir því og í stað eplis er oft að finna sætabrauð, eins og kleinuhring.

Vatnsraunin

Gamlar sagnir segja frá för til Eplalandsins. Þessa er minnst í vatnsrauninni þar sem fólk keppist við að bíta í epli sem fljóta í vatni.

Tengt efni

Heimildir

* „Hverjar eru hefðir og saga hrekkjavöku?“. Vísindavefurinn. (Skoðað 31.10.2013)

Snið:Tengill ÚG