Jónsbók

Jónsbók er lögbók sem tók við sem meginundirstaða íslensks réttar af Járnsíðu árið 1281 í kjölfar þeirra breytinga sem urðu við það að Íslendingar gengu á hönd Noregskonungi með Gamla sáttmála 1262-64. Við lögfestingu bókarinnar varð talsverð breyting á réttarskipan þjóðarinnar og var hún undirstaða íslensk réttar næstu fjórar aldirnar, eða allt þar til einveldi komst á árið 1662. Talið hefur verið að engin bók hafi haft jafnríkan þátt í að móta réttarvitund þjóðarinar og varðveita íslenska tungu og Jónsbók. Þannig má því segja að hún hafi orðið ein áhrifamesta bók í réttar- og menningarsögu Íslendinga.

Móttökur

Járnsíða hafði mætt mikilli andstöðu en í stað þess að endurskoða hana var samin ný lögbók 1280 og send til Íslands. Hún var kennd við lögmanninn Jón Einarsson gelgju sem talinn er hafa verið aðalhöfundur hennar og hafði kynnt hana fyrir Íslendingum veturinn 1281, en Jónsbók var gagnrýnd í ýmsu, ekki síður en Járnsíða.

Á Alþingi árið 1281 skipaði þingheimur sér í flokka eftir lögstéttum og gerðu menn grein fyrir athugasemdum sínum. Þrjár stéttir þjóðfélagsins; klerkar, handgengnir menn og bændur höfðu skráð athugasemdir sínar hver í sínu lagi en í sögu Árna biskups Þorlákssonar greinir frá athugasemdum tveggja, klerka og bænda.

• Klerkdómurinn taldi gengið á dómsvald kirkjunnar og fjárhagslegt sjálfstæði.
• Bændur töldu gengið á eignir sínar og samningsfrelsi með ýmsum félagslegum kvöðum.

Umboðsmaður konungs, Loðinn leppur, brást hart við og skírskotaði til heimildar konungs til að setja lög en hér gætti vaxandi áhrifa konungsvaldsins, sem m.a. hafði að bakhjarli hugmyndir um að réttur konungs væri sóttur til Rómarréttar. Þingheimur gaf sig þó hvergi og oddvitar hans skírskotuðu til hefðbundinna hugmynda um stöðu konungs sem gætti hinna fornu laga og bætti þau með ráði og fulltingi bestu manna.

Málamiðlun náðist og konungur kom til móts við Íslendinga með ítarlegum réttarbótum sem sendar voru árin 1294, 1305 og 1314.

Þær líkamlegu refsingar, er heimilaðar voru eftir Jónsbók, voru dauðarefsing, hýðing, brennimark, limalát og einnig er þar gert ráð fyrir vissum minniháttar endurgjaldsrefsingum (sektum).

Gildi Jónsbókar í dag

Nokkur ákvæði Jónsbókar gilda enn í dag og eru þau elstu lög sem í gildi eru á Íslandi, að undanskildum Kristnirétti Árna biskups Þorlákssonar frá 1275. Þau ákvæði sem enn gilda eru jafn víðtæk og þau eru mörg en þau fjalla um allt frá dýravernd til viðurlaga við líkamsárásum.

Í Jónsbók er kafli sem nefndur er þjófabálkur og fjallar um auðgunarbrot og þær refsingar sem liggja við þeim. Talað er um þjófabálkinn enn þann dag í dag þegar menn segja: eitthvað taki út yfir allan þjófabálk. Það merkir að eitthvað er óheyrilegt eða hefur keyrt um þverbak.

Tenglar

• The Laws of Later Iceland: Jónsbók
• The Laws of Later Iceland: Jónsbók
• Hans Fix: Wortschatz der Jónsbók. Lang, Frankfurt am Main/Bern/New York 1984, ISBN 3-8204-5204-4.

  Þessi sögugrein sem tengist Íslandi er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.