„Tómatur“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
m →‎Tengill: bætti við tengli í wikiorðabókina
Addbot (spjall | framlög)
m Bot: Flyt 137 tungumálatengla, sem eru núna sóttir frá Wikidata á d:q23501
Lína 76: Lína 76:
{{Tengill GG|es}}
{{Tengill GG|es}}


[[ab:Атомат]]
[[ace:Truëng Kléng]]
[[ace:Truëng Kléng]]
[[af:Tamatie]]
[[am:ቲማቲም]]
[[an:Solanum lycopersicum]]
[[ang:Heortæppel]]
[[ar:طماطم]]
[[ast:Tomate]]
[[az:Pomidor]]
[[ba:Помидор]]
[[bar:Paradeiser]]
[[bat-smg:Tuomats]]
[[bcl:Kamatis]]
[[be:Тамат звычайны]]
[[be-x-old:Памідоры]]
[[bg:Домат]]
[[bjn:Balinjan]]
[[bn:টমেটো]]
[[bo:ལྡུམ་སྒོང་།]]
[[br:Tomatez]]
[[bs:Paradajz]]
[[ca:Tomàquet]]
[[chr:ᏔᎹᏟ]]
[[ckb:تەماتە]]
[[co:Pumata]]
[[cs:Rajče jedlé]]
[[cy:Tomato]]
[[da:Tomat]]
[[de:Tomate]]
[[dsb:Tomata]]
[[dv:ވިލާތު ބަށި]]
[[el:Τομάτα]]
[[en:Tomato]]
[[eo:Tomato]]
[[es:Solanum lycopersicum]]
[[et:Tomat]]
[[eu:Tomate]]
[[ext:Solanum lycopersicum]]
[[fa:گوجه فرنگی]]
[[fi:Tomaatti]]
[[fr:Tomate]]
[[ga:Tráta]]
[[gan:番茄]]
[[gd:Tomàto]]
[[gl:Tomate]]
[[glk:پامودور]]
[[gn:Tomate]]
[[gv:Traase]]
[[haw:ʻōhiʻa lomi]]
[[he:עגבנייה]]
[[hi:टमाटर]]
[[hr:Rajčica]]
[[hsb:Tomata]]
[[ht:Tomat]]
[[hu:Paradicsom (növényfaj)]]
[[hy:Լոլիկ]]
[[id:Tomat]]
[[ilo:Kamatis]]
[[io:Tomato]]
[[it:Solanum lycopersicum]]
[[iu:ᒥᓗᑦᓱᑳᒐᖅ]]
[[ja:トマト]]
[[jv:Tomat]]
[[ka:ჩვეულებრივი პომიდორი]]
[[kaa:Pomidor]]
[[kk:Қызанақ]]
[[kn:ಟೊಮೇಟೊ]]
[[ko:토마토]]
[[ku:Firengî]]
[[la:Solanum lycopersicum]]
[[lad:Tomat]]
[[lbe:Помидор]]
[[lij:Tomata]]
[[ln:Tomáti]]
[[lt:Pomidoras]]
[[lv:Tomāts]]
[[mdf:Помидор]]
[[mg:Voatabia]]
[[mk:Домат]]
[[ml:തക്കാളി]]
[[mn:Улаан лооль]]
[[mr:टोमॅटो]]
[[mrj:Помидор]]
[[ms:Tomato]]
[[my:ခရမ်းချဉ်ပင်]]
[[nah:Xītomatl]]
[[nap:Pummarola]]
[[ne:गोलभेडा]]
[[nl:Tomaat]]
[[nn:Tomat]]
[[no:Tomat]]
[[nv:Chʼil łichxíʼí]]
[[oc:Tomata]]
[[os:Пъамидор]]
[[pam:Kamatis]]
[[pl:Pomidor zwyczajny]]
[[pt:Tomate]]
[[qu:Chilltu]]
[[rn:Tomati]]
[[ro:Roșie]]
[[ru:Томат]]
[[rw:Inyanya]]
[[sa:वार्तकी]]
[[scn:Pumadoru]]
[[sh:Rajčica]]
[[simple:Tomato]]
[[sk:Rajčiak jedlý]]
[[sl:Paradižnik]]
[[sn:Madomasi]]
[[so:Yaanyo]]
[[sq:Domatja]]
[[sr:Парадајз]]
[[su:Tomat]]
[[sv:Tomat]]
[[sw:Mnyanya]]
[[szl:Tůmata]]
[[ta:தக்காளி]]
[[te:టమాటో]]
[[th:มะเขือเทศ]]
[[tl:Kamatis]]
[[to:Temata]]
[[tr:Domates]]
[[tum:Mpwetekele]]
[[udm:Помидор]]
[[ug:پەمىدۇر]]
[[uk:Помідор]]
[[ur:ٹماٹر]]
[[uz:Pomidor]]
[[vi:Cà chua]]
[[vls:Tomatte]]
[[war:Kamatis]]
[[yi:טאמאטע]]
[[yo:Tòmátò]]
[[za:Makcaih]]
[[zh:番茄]]
[[zh-min-nan:Kam-á-bi̍t]]
[[zh-yue:番茄]]
[[zu:Utamatisi]]

Útgáfa síðunnar 7. mars 2013 kl. 23:13

Tómatur
Ávextir tómataplöntu
Ávextir tómataplöntu
Vísindaleg flokkun
Ríki: Plönturíki (Plantae)
Undirríki: Æðplöntur (Tracheobionta)
Fylking: Dulfrævingar (Magnoliophyta)
Flokkur: Tvíkímblöðungar (Magnoliopsida)
Undirflokkur: Asteridae
Ættbálkur: Kartöflubálkur (Solanales)
Ætt: Náttskuggaætt (Solanaceae)
Ættkvísl: Náttskuggar (Solanum)
Tegund:
S. lycopersicum

Tvínefni
Solanum lycopersicum
Carolus Linnaeus

Tómatur (mjög sjaldan nefnt rauðaldin) er ber tómatplöntu (fræðiheiti: Solanum lycopersicum) sem er einær jurt af náttskuggaætt. Tómatplantan verður að jafnaði 1-3 m há. Þótt tómatar séu ber sé litið til grasafræðinnar og þar af leiðandi undirflokkur ávaxta,[1][2] eru þeir einnig flokkaðir sem grænmeti í næringarfræðinni.

Tómatur er fjölær klifurjurt en er oftast ræktaður sem einær. Eins eru til afbrigði sem mynda litla runna í stað þess að klifra upp. Lítil hár á stilknum hjálpa við klifur og geta myndað rót ef þau komast í snertingu við raka.

Saga

Ekki er vitað hvenær menn hófu að rækta tómata en elstu merki um slíka ræktun eru frá Mið-Ameríku um 500 f.Kr.

Á Íslandi

Tómataræktun hófst á Íslandi í fyrstu gróðurhúsunum sem reist voru og hituð með jarðhita. Árið 1925 birtust fréttir af tómataræktun í stórum stíl í gróðurhúsi Bjarna Ásgeirssonar á Reykjum í Mosfellssveit.[3] Ræktunin þótti gefast vel vegna sumarbirtunnar. Árið 1938 var áætlað að landsframleiðslan næði 40 tonnum.[4] Árið 2011 var tómatuppskeran á Íslandi rúm 1600 tonn.[5]

Ræktun

Tómatar eru ræktaðir um allan heim vegna ávaxtanna. Þúsundir kvæma eru afurð aldalangrar valræktunar en geta tómata til að mynda ný afbrigði átti stóran þátt í vinsældum þeirra í upphafi. Ræktaðir tómatar geta verið frá 5 mm berjum að steikartómötum sem eru 10 cm í þvermál. Flest kvæmin gefa af sér rauð aldin um 5-6 cm í þvermál en til eru afbrigði með grænum, gulum, appelsínugulum, fjólubláum og svörtum aldinum.

Kína er stærsti tómataframleiðandi heims en þar á eftir koma Bandaríkin, Indland og Tyrkland.

Tíu helstu tómataframleiðendur heims 2010 samkvæmt FAOSTAT
(í tonnum)
Fáni Kína Kína 41.879.684
Fáni Bandaríkjana Bandaríkin 12.902.000
Fáni Indlands Indland 11.979.700
Fáni Tyrklands Tyrkland 10.052.000
Fáni Egyptalands Egyptaland 8.544.990
Fáni Ítalíu Ítalía 6.024.800
Fáni Íran Íran 5.256.110
Fáni Spánar Spánn 4.312.700
Fáni Brasilíu Brasilía 4.114.310
Fáni Mexíkós Mexíkó 2.997.640
Heimsframleiðsla 145.751.507

Um orðið „tómatur“

Orðið tómatur er komið úr nahúatl en á því máli heitir ávöxturinn xitomatl. Elstu merki um ræktun hans eru frá Mexíkó um 500 f.Kr. Tómaturinn kom fyrst til Evrópu frá ríki Asteka með Spánverjum sem hófu ræktun hans um 1540. Honum er fyrst lýst í ítölsku grasafræðiriti Pietro Andrea Mattioli árið 1544 og þá kallaður pomo d'oro „gullepli“, en undir því nafni gekk ávöxturinn víða fyrst í stað. Af þeim sökum halda menn að tómatafbrigðið sem Evrópubúar kynntust fyrst hafi verið gult. Reynt var að nefna tómatinn á íslensku rauðaldin, en það nýyrði festist ekki við hann. [6]

Tilvísanir

  1. Klara J. Arnalds. „Hvort er tómatur ávöxtur eða grænmeti?“. Vísindavefurinn 6.4.2001. http://visindavefur.is/?id=1475. (Skoðað 26.1.2012).
  2. Haukur Már Helgason og Þorsteinn Vilhjálmsson. „Hver er munurinn á ávöxtum og grænmeti?“. Vísindavefurinn 30.5.2000. http://visindavefur.is/?id=478. (Skoðað 26.1.2012).
  3. Ragnar Ásgeirsson, „Tómötur“, Tíminn, 51. tbl. (07.11.1925), s. 193 (Tímarit.is).
  4. Tíminn, 42. tbl. (20.09.1938), s. 167 (Tímarit.is).
  5. Hagstofa Íslands. „Heyfengur og uppskera grænmetis, korns og garðávaxta 1977-2012“. Sótt 6. febrúar 2013.
  6. Rauðaldinbaut; grein í Fréttablaðinu 2007

Tengill

Wikiorðabókin er með skilgreiningu á orðinu

„Hvort er tómatur ávöxtur eða grænmeti?“. Vísindavefurinn.

Snið:Tengill GG