„Norðurheimskautsbaugur“: Munur á milli breytinga

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Efni eytt Efni bætt við
You are very stupid, I will kill you.
m Tók aftur breytingar 46.109.114.104 (spjall), breytt til síðustu útgáfu MerlIwBot
Lína 1: Lína 1:
[[Mynd:World map with arctic circle.svg|thumb|350px|Norðurheimskautsbaugurinn merktur með rauðri línu]]
You are very stupid, I will kill you.
[[Mynd:Polarkreis - zwischen Narvik & Mo i Rana Norwegen.JPG|300 px|thumb|Varði nálægt heimskautsbaugnum á Saltfjalli í Noregi.]]
'''Norðurheimskautsbauginn''' afmarkar það svæði á norðurhjara jarðar þar sem sólin (eða réttara sagt sólmiðjan) getur horfið undir [[sjóndeildarhringur|sjóndeildarhringinn]] í heilan sólarhring eða lengur að vetrinum en getur þá jafnframt verið sýnileg heilan sólarhring eða lengur að sumrinu, þannig að sjá megi [[miðnætursól]]. Sams konar baugur, [[suðurheimskautsbaugurinn]], er á suðurhvelinu.

Skilgreiningin sýnist einföld en margt flækir málið. Fólk víða á Norðurlandi getur borið vitni um það að sólin hverfur ekki undir sjónarrönd dögum saman kring um [[sumarsólstöður]], þó liggur baugurinn langt norður í hafi. Ástæðan fyrir þessu er sú að skilgreining baugsins miðast við að athugandinn sé við sjávarmál og tekur ekki tillit til [[ljósbrot]]s í gufuhvolfi jarðar. Ljósbrotið veldur því að miðnætursól getur sést tugi km sunnan heimskautsbaugs og raunar yfir 100 km ef farið er til fjalla.

== Möndulhallinn ==
Það er [[möndulhalli jarðar]] sem ræður legu heimskautsbaugsins. [[Snúningsmöndull jarðar]] liggur ekki hornrétt á [[jarðbrautarflötur|brautarflöt]] hennar. Hornið á milli þeirra er nálægt 66°33,5‘. Baugurinn er því á 66°33,5‘ norðlægrar breiddar. Þetta horn er þó ekki stöðugt heldur tekur það hægfara breytingum og er ýmist að vaxa eða minnka og sveiflast á milli hámarks og lágmarks á um 20.000 árum. Á síðustu ármilljónum hefur hornið mest orðið 68° en minnst 65,5°. Mismunurinn er 2,5° og samkvæmt þeirri þekktu reglu að hver [[breiddarmínúta]] jafngildi einni [[sjómíla|sjómílu]] má ljóst vera að baugurinn getur flust til um 150 sjómílur frá norðri til suðurs. Sem stendur fer hornið vaxandi en það veldur því að baugurinn færist til norðurs um 14,5 m á ári. Þetta er margfalt meiri tilfærsla en verður við hægfara jarðskorpuhreyfingar eins og t.d. [[landrek]].

== Fleiri óreglur ==
Fleiri þættir koma hér við sögu t.d. hin svokallaða [[pólriða]] (nutation) sem veldur sveiflu frá hámarki til lágmarks á 9,3 árum og flytur bauginn til um hátt í 570 m á sama tíma og síðan til baka á ný á næstu 9,3 árum. Enn fleiri atriði flækja þetta mál. Hreyfingin heimskautsbaugsins er því ekki jöfn frá einum tíma til annars heldur rykkjótt og skrykkjótt. Ekki er hægt að segja nákvæmlega fyrir um hana í smáatriðum því hafstraumar, iðustraumar í iðrum jarðar og jafnvel stórir jarðskjálftar geta haft áhrif þótt í litlu sé.

== Uppruni hugtaksins ==
Hið landfræðilega hugtak heimskautsbaugur er komið frá [[Forngrikkir|Forngrikkjum]]. Þeir skilgreindu einnig [[hvarfbaugur|hvarfbaugana]] og [[miðbaugur|miðbaug]]. Baugar þessir teljast mikilvægustu breiddarbaugar heimskortsins og þeir afmarka [[loftslagsbelti]] jarðar, [[hitabelti]]ð, tempruðu beltin og [[heimskautabelti]]n. [[Norðurslóðir]] er landfræðilegt hugtak um landsvæðin norðan við og í grennd við heimskautsbauginn.

== Baugurinn við Ísland ==
[[Mynd:Grimsey arctic circle.jpg|300 px|thumb|Merkið við heimskautsbauginn hjá Básum í Grímsey]]
Heimskautsbaugurinn liggur þvert yfir [[Grímsey]]. Á hlaðinu norðan við [[Básar í Grímsey|Bása]], sem er nyrsti bærinn í eynni, er varði sem merkir legu baugsins og þar láta ferðalangar ljósmynda sig og fá síðan áritað skjal því til staðfestingar að þeir hafi stigið fæti norður fyrir heimskautsbaug. Þetta er þó ekki nákvæm staðsetning því hann liggur nokkru norðar.

Í dag er hann nálægt Almannagjá nyrst á eynni og reikar til lengri tíma litið hægt til norðurs. Fyrr á öldum lá hann sunnan eyjarinnar en gekk inn á hana snemma á 18. öld. Hjá Básum var hann á árunum 1880-1920. Um miðja þessa öld mun hann fara norður af eynni. Eftir það verður Grímsey sunnan heimskautsbaugs í nærfellt 20.000 ár en þá mun baugurinn á ný reika yfir eyna en í það skipti á suðurleið.

Áhugamenn um landafræði og ferðaþjónustufólk hafna oft hinni flóknu stjarnfræðilegu skilgreiningu á legu heimskautsbaugsins. Menn vilja fá fasta landfræðilega skilgreiningu þar sem hægt er að setja niður merki og viðkomustað ferðamanna. Víðast hafa menn einfaldlega kosið að marka heimskautsbauginn við 66°33‘ norður. Alaskabúar hafa t.d. gert fallegan áningarstað við Dalton þjóðveginn þar sem hann fer yfir 66°33‘N og á sömu breidd hafa Norðmenn reist táknrænt hlið á veginum yfir Saltfjallið í Norðlandsfylki. Þeir sem fara í gegn um það eru komnir inn á heimslautasvæðið. Þar er einnig fallegur varði úr graníti og ofan á honum hnattlíkan. Það virðist sanngjörn málamiðlun að marka baugnum fastan sess á þessari breidd, skammt sunnan við hinn stjarnfræðilega rétta stað, hvað sem síðar kann að þykja þegar baugurinn hefur flutt sig norðar.

== Heimildir ==
* Árni Hjartarson 2007: „Norðurheimskautsbaugurinn í Grímsey“. ''[[Náttúrufræðingurinn]]'' 76: 70-72. Sjá einnig leiðréttingu í ''Náttúrufræðingnum'' 76: 146.
* [[Þorsteinn Sæmundsson]] 1991: Almanak Hins íslenska þjóðvinafélags 1991.
* Þorsteinn Sæmundsson 2008: [http://www.almanak.hi.is/heimsk2.html Almanak Háskóla Íslands - Heimskautsbaugurinn enn]

[[Flokkur:Landafræði Íslands]]
[[Flokkur:Stjörnufræði]]

[[ar:الدائرة القطبية الشمالية]]
[[be:Палярны круг]]
[[bg:Северен полярен кръг]]
[[br:Kelc'h Arktika]]
[[ca:Cercle polar àrtic]]
[[cs:Severní polární kruh]]
[[cy:Cylch yr Arctig]]
[[cv:Поляр çаври]]
[[da:Nordlige polarcirkel]]
[[de:Polarkreis]]
[[el:Αρκτικός Κύκλος]]
[[en:Arctic Circle]]
[[eo:Arkta Cirklo]]
[[es:Círculo polar ártico]]
[[et:Põhjapolaarjoon]]
[[eu:Zirkulu Polar Artikoa]]
[[fa:مدار قطب شمال]]
[[fi:Napapiiri]]
[[fiu-vro:Nabajuun]]
[[fr:Cercle arctique]]
[[fy:Noardpoalsirkel]]
[[ga:An Ciorcal Artach]]
[[gl:Círculo Polar Ártico]]
[[gv:Cryss yn Arctagh]]
[[he:החוג הארקטי]]
[[hr:Polarni krugovi]]
[[hu:Északi-sarkkör]]
[[it:Circolo polare artico]]
[[ja:北極圏]]
[[ka:არქტიკული წრე]]
[[kk:Арктика белдеуі]]
[[ko:북극권]]
[[la:Circulus Arcticus]]
[[lmo:Circul Pulaar]]
[[lt:Poliaratis]]
[[lv:Ziemeļu polārais loks]]
[[my:ဝင်းရိုးစွန်းစက်ဝိုင်း]]
[[nl:Noordpoolcirkel]]
[[nn:Polarsirkel]]
[[no:Polarsirklene]]
[[oc:Cercle artic]]
[[pl:Koło podbiegunowe]]
[[pt:Círculo Polar Ártico]]
[[ro:Cerc polar arctic]]
[[ru:Северный полярный круг]]
[[sah:Хотугу полюс эргимтэтэ]]
[[simple:Arctic Circle]]
[[sk:Severný polárny kruh]]
[[sv:Polcirkel]]
[[ta:ஆர்க்டிக் வட்டம்]]
[[tl:Bilog ng Artiko]]
[[tr:Kuzey Kutup Dairesi]]
[[uk:Північне полярне коло]]
[[vi:Vòng Bắc Cực]]
[[wa:Ceke polaire artike]]
[[zh:北極圈]]

Útgáfa síðunnar 17. júlí 2011 kl. 12:04

Norðurheimskautsbaugurinn merktur með rauðri línu
Varði nálægt heimskautsbaugnum á Saltfjalli í Noregi.

Norðurheimskautsbauginn afmarkar það svæði á norðurhjara jarðar þar sem sólin (eða réttara sagt sólmiðjan) getur horfið undir sjóndeildarhringinn í heilan sólarhring eða lengur að vetrinum en getur þá jafnframt verið sýnileg heilan sólarhring eða lengur að sumrinu, þannig að sjá megi miðnætursól. Sams konar baugur, suðurheimskautsbaugurinn, er á suðurhvelinu.

Skilgreiningin sýnist einföld en margt flækir málið. Fólk víða á Norðurlandi getur borið vitni um það að sólin hverfur ekki undir sjónarrönd dögum saman kring um sumarsólstöður, þó liggur baugurinn langt norður í hafi. Ástæðan fyrir þessu er sú að skilgreining baugsins miðast við að athugandinn sé við sjávarmál og tekur ekki tillit til ljósbrots í gufuhvolfi jarðar. Ljósbrotið veldur því að miðnætursól getur sést tugi km sunnan heimskautsbaugs og raunar yfir 100 km ef farið er til fjalla.

Möndulhallinn

Það er möndulhalli jarðar sem ræður legu heimskautsbaugsins. Snúningsmöndull jarðar liggur ekki hornrétt á brautarflöt hennar. Hornið á milli þeirra er nálægt 66°33,5‘. Baugurinn er því á 66°33,5‘ norðlægrar breiddar. Þetta horn er þó ekki stöðugt heldur tekur það hægfara breytingum og er ýmist að vaxa eða minnka og sveiflast á milli hámarks og lágmarks á um 20.000 árum. Á síðustu ármilljónum hefur hornið mest orðið 68° en minnst 65,5°. Mismunurinn er 2,5° og samkvæmt þeirri þekktu reglu að hver breiddarmínúta jafngildi einni sjómílu má ljóst vera að baugurinn getur flust til um 150 sjómílur frá norðri til suðurs. Sem stendur fer hornið vaxandi en það veldur því að baugurinn færist til norðurs um 14,5 m á ári. Þetta er margfalt meiri tilfærsla en verður við hægfara jarðskorpuhreyfingar eins og t.d. landrek.

Fleiri óreglur

Fleiri þættir koma hér við sögu t.d. hin svokallaða pólriða (nutation) sem veldur sveiflu frá hámarki til lágmarks á 9,3 árum og flytur bauginn til um hátt í 570 m á sama tíma og síðan til baka á ný á næstu 9,3 árum. Enn fleiri atriði flækja þetta mál. Hreyfingin heimskautsbaugsins er því ekki jöfn frá einum tíma til annars heldur rykkjótt og skrykkjótt. Ekki er hægt að segja nákvæmlega fyrir um hana í smáatriðum því hafstraumar, iðustraumar í iðrum jarðar og jafnvel stórir jarðskjálftar geta haft áhrif þótt í litlu sé.

Uppruni hugtaksins

Hið landfræðilega hugtak heimskautsbaugur er komið frá Forngrikkjum. Þeir skilgreindu einnig hvarfbaugana og miðbaug. Baugar þessir teljast mikilvægustu breiddarbaugar heimskortsins og þeir afmarka loftslagsbelti jarðar, hitabeltið, tempruðu beltin og heimskautabeltin. Norðurslóðir er landfræðilegt hugtak um landsvæðin norðan við og í grennd við heimskautsbauginn.

Baugurinn við Ísland

Merkið við heimskautsbauginn hjá Básum í Grímsey

Heimskautsbaugurinn liggur þvert yfir Grímsey. Á hlaðinu norðan við Bása, sem er nyrsti bærinn í eynni, er varði sem merkir legu baugsins og þar láta ferðalangar ljósmynda sig og fá síðan áritað skjal því til staðfestingar að þeir hafi stigið fæti norður fyrir heimskautsbaug. Þetta er þó ekki nákvæm staðsetning því hann liggur nokkru norðar.

Í dag er hann nálægt Almannagjá nyrst á eynni og reikar til lengri tíma litið hægt til norðurs. Fyrr á öldum lá hann sunnan eyjarinnar en gekk inn á hana snemma á 18. öld. Hjá Básum var hann á árunum 1880-1920. Um miðja þessa öld mun hann fara norður af eynni. Eftir það verður Grímsey sunnan heimskautsbaugs í nærfellt 20.000 ár en þá mun baugurinn á ný reika yfir eyna en í það skipti á suðurleið.

Áhugamenn um landafræði og ferðaþjónustufólk hafna oft hinni flóknu stjarnfræðilegu skilgreiningu á legu heimskautsbaugsins. Menn vilja fá fasta landfræðilega skilgreiningu þar sem hægt er að setja niður merki og viðkomustað ferðamanna. Víðast hafa menn einfaldlega kosið að marka heimskautsbauginn við 66°33‘ norður. Alaskabúar hafa t.d. gert fallegan áningarstað við Dalton þjóðveginn þar sem hann fer yfir 66°33‘N og á sömu breidd hafa Norðmenn reist táknrænt hlið á veginum yfir Saltfjallið í Norðlandsfylki. Þeir sem fara í gegn um það eru komnir inn á heimslautasvæðið. Þar er einnig fallegur varði úr graníti og ofan á honum hnattlíkan. Það virðist sanngjörn málamiðlun að marka baugnum fastan sess á þessari breidd, skammt sunnan við hinn stjarnfræðilega rétta stað, hvað sem síðar kann að þykja þegar baugurinn hefur flutt sig norðar.

Heimildir