Guðmundur Andrésson

Guðmundur Andrésson (um 1615 – 1654) var íslenskur málfræðingur, skáld og höfundur orðabókarinnar Lexicon Islandicum.

Æviágrip

Guðmundur mun hafa verið ættaður annað hvort frá Bjargi í Miðfirði eða Sólheimum í Sæmundarhlíð. Fæðingarár hans er ekki vitað með vissu, en hann fæddist tæplega eftir 1620 og yfirleitt er miðað við ártalið 1615. Faðir hans hét trúlega Andrés Guðmundsson og virðast foreldrar hans hafa verið leiguliðar í Sólheimum í Sæmundarhlíð. Átti hann að minnsta kosti eina systur. Björn Jónsson á Skarðsá var nágranni Guðmundar í æsku hans. Foreldrar Guðmundar voru hvorki efnaðir né af voldugum ættum komnir og því óvenjulegt að hann fengi inngöngu í Hólaskóla. Að líkindum var Guðmundur svokallaður ölmusupiltur við skólann. Gísli Baldur Róbertsson (2008: 256) bendir á að Guðmundur hafi útskrifast úr Hólaskóla á óvenjulega stuttum tíma, þ.e. aðeins fjórum árum, en ekki fimm eða sex eins og algengast var. Má því ætla að Guðmundur hafi verið framúrskarandi nemandi og vel undirbúinn.

Eftir útskrift veiktist Guðmundur í u.þ.b. hálft ár og lýsir hann því sem eins konar andlegum veikindum. Varðveist hefur bréf frá Birni Jónssyni sem lýsir einnig veikindum Guðmundar og er dagsett 20. febrúar 1638. Hann var þá á batavegi og jafnaði sig að lokum að fullu. Um tíma varð Guðmundur djákni á Reynistað en missti það embætti og var aldrei vígður til prests. Ein ástæða þess kann að hafa verið áhugi hans á Sigríði Jónsdóttur Oddssonar, en einhver virðist hafa borið illt í eyru Þorláks Skúlasonar Hólabiskups um Guðmund um það leyti sem hann missti djáknaembætti. Ritgerðin Þekktu sjálfan þig hefur verið túlkuð sem háðslegt svar Guðmundar við meintri óvinsemd Þorláks Skúlasonar, og ljóst er að engin hlýja hefur verið milli þeirra.

Árið 1644 eða 1645 gerðist Guðmundur Andrésson sekur um svokallað frillulífsbrot, þ.e. hann eignaðist barn með ógiftri konu. Ekkert er vitað um barnið en barnsmóðir hans hét Arnfríður Jónsdóttir. Barneignir utan hjónabands vörðuðu fésektum á þeim tíma, og Guðmundur samdi ritgerð gegn Stóradómi þar sem hann gagnrýndi harðlega að ríkir og fátækir þyrftu að greiða sömu fjárhæð, enda hlyti sektin að vera smáræði fyrir þá ríku en verulega íþyngjandi fyrir almúgafólk. Þannig væri refsingin misþung eftir stétt hins brotlega. Ritgerðin ber titilinn Discursus oppositionis eða Deilurit. Eflaust hefur ýmislegt misfagurt verið sagt (og ort) um ágæti Stóradóms á dögum Guðmundar, en Discursus oppositionis á engar skriflegar hliðstæður frá þessum tíma, enda hlaut höfundur þunga refsingu. Að sögn Guðmundar var ætlun hans ekki að gera þetta flugbeitta deilurit opinbert, en það var engu að síður túlkað sem hættulegt andóf þegar upp komst um það. Fyrir það var hann handtekinn og færður til Kaupmannahafnar af Henrik Bjelke, höfuðsmanni. Í Kaupmannahöfn var Guðmundur settur í Bláturn en var síðan náðaður af konungi 24. desember 1649 fyrir orð Ole Worm.

Ári síðar fékk hann inni í Kaupmannahafnarháskóla og valdi Vitus Bering sem umsjónarkennara. Á árunum 1650–54 samdi hann íslensku orðabókina Lexicon Islandicum, með latneskum skýringum. Guðmundur lést í Kaupmannahöfn árið 1654. Dánarörsökin var drepsótt (kólera).

Verk Guðmundar

Gísli Baldur nefnir að Guðmundur hafi lagt stund á ljóðlist og klassísk fræði, en störf hans í Kaupmannahöfn voru að mestu á sviði norrænna fræða og unnin fyrir tilstuðlan danskra fræðimanna.

Lexicon Islandicum kom út í Kaupmannahöfn árið 1683 að Guðmundi látnum. Orðabókin er talin vera merk heimild um íslenskan orðaforða á fyrri hluta 17. aldar og áfangi í íslenskri orðabókargerð. Hann bjó einnig til prentunar Völuspá með skýringum, en bæði þessi rit voru gefin út eftir dauða hans af Peder Hansen Resen.

Guðmundur var skáld og hefur einn rímnaflokkur eftir hann varðveist, þ.e. Persíus rímur. Bellerofontis rímur voru af Jakobi Benediktssyni eignaðar Guðmundi, en aðrir telja málstig þeirra bera vott um að þær séu eldri (Ragnar Ingi Aðalsteinsson 2007) og þær eru ekki eignaðar honum í eldri heimildum.

Annað

Skáldsagan Brotahöfuð eftir Þórarin Eldjárn fjallar um ævi Guðmundar Andréssonar.

Heimildir

• Páll Eggert Ólason, Íslenzkar æviskrár, II. bindi, Reykjavík, Hið íslenzka bókmenntafélag, 1949
• Gísli Baldur Róbertsson, Höfuðdrættir úr brotakenndri ævi Guðmundar Andréssonar, Gripla XIX (2008): 247-281.
• Ragnar Ingi Aðalsteinsson, Fáein orð um stuðlasetningu í gömlum rímum, í Mannamál: Greinar, frásagnir og ljóð í tilefni af sextugsafmæli Páls Pálssonar frá Aðalbóli 11. maí 2007 (Reykjavík: Hólar, 2007), 119-128.

  Þetta æviágrip er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.