Cemal Gürsel
| Cemal Gürsel | |
|---|---|
_(cropped).jpg) Gürsel árið 1960. | |
| Forseti Tyrklands | |
| Í embætti 27. maí 1960 – 28. mars 1966 | |
| Forsætisráðherra | Hann sjálfur İsmet İnönü Süleyman Demirel |
| Forveri | Celâl Bayar |
| Eftirmaður | Cevdet Sunay |
| Forsætisráðherra Tyrklands | |
| Í embætti 27. maí 1960 – 27. október 1961 | |
| Forseti | Hann sjálfur |
| Forveri | Adnan Menderes |
| Eftirmaður | Emin Özdilek |
| Persónulegar upplýsingar | |
| Fæddur | 9. júní 1894 Hınıs, Erzurum Vilayeti, Tyrkjaveldi[1] |
| Látinn | 14. september 1966 (72 ára) Ankara, Tyrklandi |
| Þjóðerni | Tyrkneskur |
| Stjórnmálaflokkur | Óflokksbundinn |
| Maki | Melahat Gürsel (g. 1927) |
| Börn | 3 |
| Undirskrift |  |
Cemal Gürsel (9. júní 1894 – 14. september 1966) var tyrkneskur herforingi og stjórnmálamaður sem var fjórði forseti Tyrklands. Hann gegndi forsetaembættinu frá 1960 til 1966 eftir að hann rændi völdum í hallarbyltingu.
Æviágrip
[breyta | breyta frumkóða]Bakgrunnur
[breyta | breyta frumkóða]Cemal Gürsel var sonur liðsforingja í her Tyrkjaveldis og barnabarn pasja í héraðinu Erzurum. Eftir að hann lauk grunnskólanámi í Ordu gekk hann í herskólann í Erzincan og nam síðan við Kuleli-herskólann í Istanbúl. Frá árinu 1915 var hann atvinnuliðsforingi í hernum. Hann fékk fljótlega viðurnefnið Cemal Ağa.[2]
Ferill í hernum
[breyta | breyta frumkóða]Gürsel gegndi 45 ára þjónustu í tyrkneska hernum. Hann barðist í fyrri heimsstyrjöldinni í orrustunni um Gallipoli sem liðþjálfi. Síðar barðist hann á vígstöðvunum í Sýrlandi og Palestínu. Árið 1917 tóku Bretar Gürsel til fanga og hann var í fangavist til ársins 1920 í Egyptalandi. Þegar blaðamaður spurði Gürsel síðar hvers vegna hann hefði ekki lært ensku á meðan hann var í fangavistinni svaraði hann að hann hefði verið svo reiður Bretum fyrir að fangelsa hann að hann hefði þess í stað notað tímann til að læra frönsku.
Eftir að Gürsel var látinn laus sneri hann aftur til Tyrklands og gekk til liðs við her Mustafa Kemal Atatürk. Hann barðist frá 1920 til 1923 í tyrkneska frelsisstríðinu á vesturvígstöðvunum. Tyrkneska þingið sæmdi Gürsel síðar sjálfstæðisorðu Tyrklands fyrir frammistöðu hans gegn Grikkjum í orrustunni við Sakarya.
Árið 1927 kvæntist Cemal Gürsel Melahat, dóttur sjóliðsforingja, og eignaðist síðar með henni soninn Özdemir. Hjónin ættleiddu síðar dæturnar Hatice og Türkan.[3]
Árið 1923 var Gürsel hækkaður í tign og gerður liðsforingi yfir hersveit. Eftir að hafa unnið sem yfirmaður við liðsforingjaskóla var hann gerður að fylkishershöfðingja árið 1946. Ári síðar var hann gerður fjögurrastjörnuhershöfðingi og árið 1957 fullgildur hershöfðingi og varð þá jafnframt yfirmaður leyniþjónustu hersins.
Í ágúst árið 1958 varð Cemal Gürsel yfirmaður tyrkneska landhersins. Hann var þá þegar yfirmaður 3. tyrkneska hersins, sem var staðsettur við landamærin að Sovétríkjunum. Eftir að hermenn voru sendir til að berja niður stúdentamótmæli í maí 1960 sagði Gürsel af sér í mótmælaskyni.[2]
Gürsel var vel liðinn bæði innan tyrkneska hersins og meðal bandamanna Tyrkja í Atlantshafsbandalaginu vegna léttrar og föðurlegrar framkomu sinnar og kímnigáfu.
Valdaránið 1960 og forsetatíð
[breyta | breyta frumkóða]Þann 27. maí 1960 stýrði Gürsel valdaráni hersins gegn stjórn Celâl Bayar forseta og Adnan Menderes forsætisráðherra. Gürsel myndaði svokallaða „þjóðareiningarnefnd“ og hóf að skipuleggja fimm ára áætlanir fyrir tyrkneska efnahaginn (að íranskri fyrirmynd). Þessar umbætur leiddu til uppsveiflu í tyrknesku efnahagslífi. Frá 28. maí 1960 til 26. október 1961 var Gürsel í senn forseti landsins og æðsti yfirmaður hersins. Gürsel lét rétta yfir foringjum fyrri stjórnar á eyjunni Yassıada og lét taka marga þeirra af lífi, meðal annars Adnan Menderes, þrátt fyrir að bandamannaríki Tyrklands mæltu gegn því.[4]
Í september árið 1960 ákvað Gürsel að setja tyrkneska lýðveldinu lýðræðislega stjórnarskrá (sem varð grundvöllur „annars tyrkneska lýðveldisins“). Varð þá í fyrsta sinn til réttargrundvöllur fyrir stofnun stéttarfélaga, stjórnmálaflokka (án sérstakrar lagaheimildar), stúdentafélaga og annarra félagasamtaka. Tyrkland þróaði jafnframt samskipti sín við ríki í Evrópu, Mið-Austurlönd og Sovétríkin.
Eftir að nýja stjórnarskráin tók gildi þann 26. október 1961 sat Gürsel áfram sem forseti Tyrklands. Hann gegndi embættinu til 28. mars 1966. Þá sagði hann af sér af heilsufarsástæðum og lést síðar sama ár. Lík hans var síðar fært í þjóðargrafreit í Ankara.[5]
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóða]- ↑ „Cemal Gürsel Kimdir, Nerelidir? Kısaca Hayatı Ve Biyografisi“ (tyrkneska). 5 apríl 2023. Sótt 1 apríl 2024.
- ↑ 2,0 2,1 „Gursel hershöfðingi“. Morgunblaðið. 10. júní 1960. bls. 12; 14.
- ↑ „Çankaya'nın First Lady'leri“. Hürriyet (tyrkneska). 15 apríl 2007. Sótt 14 febrúar 2019.
- ↑ „Sleppir Gursel völdunum?“. Tíminn. 29. september 1961. bls. 5.
- ↑ „AĞUSTOS 1988“ (tyrkneska). Vefsíða fréttastofu Tyrklandsstjórnar. Afrit af upprunalegu geymt þann 12 febrúar 2003. Sótt 12 nóvember 2006.
| Fyrirrennari: Adnan Menderes |
|
Eftirmaður: Emin Özdilek | |||
| Fyrirrennari: Celâl Bayar |
|
Eftirmaður: Cevdet Sunay | |||
