Celâl Bayar
| Celâl Bayar | |
|---|---|
 Bayar á sjötta áratugnum. | |
| Forseti Tyrklands | |
| Í embætti 22. maí 1950 – 27. maí 1960 | |
| Forsætisráðherra | Adnan Menderes |
| Forveri | İsmet İnönü |
| Eftirmaður | Cemal Gürsel |
| Forsætisráðherra Tyrklands | |
| Í embætti 1. nóvember 1937 – 25. janúar 1939 | |
| Forseti | Mustafa Kemal Atatürk İsmet İnönü |
| Forveri | İsmet İnönü |
| Eftirmaður | Refik Saydam |
| Persónulegar upplýsingar | |
| Fæddur | 16. maí 1883 Gemlik, Tyrkjaveldi |
| Látinn | 22. ágúst 1986 (103 ára) Istanbúl, Tyrklandi |
| Þjóðerni | Tyrkneskur |
| Stjórnmálaflokkur | Lýðræðisflokkurinn (1946–1961) |
| Maki | Reşide Bayar |
| Börn | 3 |
| Undirskrift |  |
Mahmut Celâlettin Bayar, yfirleitt kallaður Celâl Bayar (16. maí 1883 – 22. ágúst 1986) var tyrkneskur stjórnmálamaður, þriðji forseti Tyrklands og leiðtogi tyrkneska Lýðræðisflokksins (Demokrat Parti) eða DP. Hann gegndi embætti forseta Lýðveldisins Tyrklands frá árinu 1950 þar til honum var steypt af stóli í herforingjabyltingu árið 1960.
Bayar gegndi mikilvægu hlutverki í tyrkneskum stjórnmálum á þremur tímabilum: Frá 1902 til 1922 sem meðlimur í hreyfingu Ungtyrkja og í andspyrnu gegn hernámi Grikkja; frá 1924 til 1938 sem ráðherra og valdsmaður í ríkisstjórn Atatürks; og frá 1946 til 1960 sem leiðtogi Lýðræðisflokksins og sem forseti.
Æviágrip
[breyta | breyta frumkóða]Celâl Bayar var kominn af alþýðufólki. Faðir hans var kennari í barnaskóla í sveit. Foreldrar Bayars voru fátækir og gátu ekki stutt hann til mennta. Hann fékk snemma áhuga á hagfræði og fjármálum og las sér mikið til um þau málefni, með þeim árangri að hann var ráðinn til starfa hjá þýska bankanum Deutsche Orientbank.[1]
Árið 1908 tók Bayar þátt í Ungtyrkjabyltingunni gegn Abdúl Hamid 2. Tyrkjasoldán. Eftir byltinguna var Bayar kjörinn á þing og átti sæti á síðasta þinginu sem haldið var áður en soldánsdæmið var lagt niður. Á þessum tíma varð Bayar bandamaður Kemals Pasja, sem síðar tók upp nafnið Atatürk.[1]
Eftir að Atatürk komst til valda sem fyrsti forseti lýðveldisins Tyrklands gerði hann Bayar að efnahagsmálaráðherra í stjórn sinni. Bayar þótti reynast vel í því starfi og honum var eignaður nokkur heiður að því að efnahagur Tyrklands var fljótur að jafna sig eftir ósigur landsins í fyrri heimsstyrjöldinni og tyrkneska frelsisstríðið sem fylgdi í kjölfarið. Á þessum tíma kólnaði hins vegar vinátta þeirra Atatürk þar sem Bayar lagði áherslu á einkaframtak en Atatürk vildi hafa ríkisvaldið sem öflugast. Þeir voru hins vegar sammála um að draga þyrfti úr trúarlegum áhrifum íslamstrúar í stjórn ríkisins. Sættir tókust með þeim á endanum og Atatürk útnefndi Bayar forsætisráðherra í síðustu stjórn sinni áður en hann lést árið 1938. İsmet İnönü tók þá við sem forseti og fól öðrum að mynda ríkisstjórn. Bayar sneri þá aftur til bankastarfa og hafði lítil afskipti af stjórnmálum næstu árin.[1]
Árið 1945 sagði Bayar sig úr Lýðveldisflokki alþýðunnar (CHP), flokki Atatürks og İnönü, og stofnaði nýjan flokk, Lýðræðisflokkinn.[2] Árið 1946 voru í fyrsta sinn haldnar þingkosningar í Tyrklandi þar sem stjórnmálaflokkum öðrum en CHP var leyft að bjóða fram. Í kosningunum bauð Lýðræðisflokkurinn fram á þing og vann 64 sæti af 465. Miðað við CHP vildi Lýðræðisflokkurinn aukið frjálsræði í efnahagsmálum og minni afskipti ríkisvaldsins. Í næstu kosningum, árið 1950, vann Lýðræðisflokkurinn óvæntan sigur og fékk 408 þingsæti en CHP aðeins 69. Bayar tók því við forsetaembættinu af İnönü.[1]
Sem forseti dró Bayar úr afskiptum ríkisvaldsins af ýmsum sviðum, jók frjálsræði einkaframtaks og lét snemma sleppa um 20 þúsund föngum úr haldi. Hann lagði áherslu á að efla landvarnir og lét Tyrki bjóða Sameinuðu þjóðunum herlið til þátttöku í Kóreustríðinu. Hann lét svipta þá sem ráku kommúnískan áróður borgaralegum réttindum.[1] Bayar beitti sér fyrir því að Tyrkland gekk í Atlantshafsbandalagið árið 1952. Bayar átti í deilum við Alþjóðabankann vegna strangra skilyrða sem bankinn setti fyrir því að Tyrkland hlytu lán, sem Bayar taldi móðgandi fyrir tyrknesku þjóðina.[3]
Þegar leið á embættistíð Bayar varð forsætisráðherrann Adnan Menderes í auknum mæli hinn sterki maður stjórnarinnar. Undir lok sjötta áratugarins jókst óánægja með stjórnina og Menderes fór að þrengja að stjórnarandstæðingum. Kosningar sem haldnar voru árið 1957 voru aðeins að hálfu leyti frjálsar.[4]
Að endingu fór svo árið 1960 að hópur tyrkneskra herforingja undir forystu Cemal Gürsel framdi valdarán gegn stjórn Bayars. Bayar og Menderes voru báðir fangelsaðir og ákærðir fyrir landráð í réttarhöldum sem fóru fram á eynni Yassıada í Marmarahafi.[5] Bayar var jafnframt gert að sök að hafa selt verðmætan hund, sem hann hafði hlotið að gjöf frá konungi Afganistans, og notað söluágóðann til að byggja gosbrunn í áróðursskyni fyrir Lýðræðisflokkinn.[6] Bayar var dæmdur til dauða en dómnum var síðar breytt í lífstíðarfangelsi. Honum var sleppt úr fangelsi árið 1963.[7]
Bayar lést þann 22. ágúst 1986, þá 103 ára gamall.[8]
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóða]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 „Forseti Tyrkjaveldis: Hafa Tyrkir eignast nýjan „sterkan mann" á borð við Kamal Atatyrk“. Tíminn. 14. september 1950. bls. 5.
- ↑ „Nýi tíminn í Tyrklandi: Án byltingar er þar komin lýðræðisstjórn í stað einræðis“. Lesbók Morgunblaðsins. 31. maí 1952. bls. 297–299.
- ↑ „Celal Bayar“. Tíminn. 6. maí 1954. bls. 5.
- ↑ „Bóndinn, sem stjórnar Tyrkjum“. Tíminn. 20. febrúar 1959. bls. 6; 8.
- ↑ Sigurður A. Magnússon (8. apríl 1961). „Í réttarsalnum á Yassiada“. Morgunblaðið. bls. 13.
- ↑ „Fyrrverandi Tyrkjastjórn í réttinum“. Tíminn. 21. október 1960. bls. 11.
- ↑ „Óeirðir í Ankara“. Tíminn. 28. mars 1963. bls. 3.
- ↑ „Celal Bayar Dies at Age 104; a Father of Turkish Republic“. The New York Times. 23 ágúst 1986. Sótt 20 nóvember 2020.
| Fyrirrennari: İsmet İnönü |
|
Eftirmaður: Refik Saydam | |||
| Fyrirrennari: İsmet İnönü |
|
Eftirmaður: Cemal Gürsel | |||
